Sa e besueshme është "Besëlidhja e Vjetër"?

[coptic]

Sa e besueshme është «Besëlidhja e Vjetër»?

NJË qytet i lashtë gjendet i rrethuar. Sulmuesit vërshuan nga përtej lumit Jordan, e tani fushojnë para mureve të larta të qytetit. Dhe sa e çuditshme është taktika e tyre e luftës! Ka gjashtë ditë që trupat pushtuese marshojnë pa zhurmë rreth qytetit. I shoqëron një grup priftërinjsh, dhe vetëm tingulli i bririt të tyre thyen heshtjen. Por sot, ditën e shtatë, ushtria marshon qetësisht shtatë herë rreth qytetit. Befas, priftërinjtë u bien brirëve me sa fuqi kanë. Ushtria thyen heshtjen me një britmë të fuqishme beteje. Sakaq, muret hijerënda të qytetit rrafshohen, duke ngritur një re pluhuri e duke e lënë qytetin të pambrojtur.—Josiu 6:1-21.

Kështu e përshkruan libri i Josiut, libri i gjashtë i Shkrimeve Hebraike, rënien e Jerikosë afërsisht 3500 vjet më parë. Por, a ndodhi vërtet kështu? Shumë përkrahës të kritikës së lartë do të përgjigjeshin pa ngurruar «jo». Sipas tyre, libri i Josiut, si edhe pesë librat që i paraprijnë, përmbajnë legjenda të hedhura me shkrim shekuj pas ngjarjeve të supozuara. Shumë arkeologë do të përgjigjeshin po njësoj. Ata janë të mendimit se Jerikoja ndoshta as që ekzistonte kur izraelitët hynë në Kanaan.

Këto akuza nuk janë të lehta. Nëse e lexon Biblën nga fillimi në fund, vëren se mësimet e saj lidhen pandashmërisht me historinë. Në të tregohet se Perëndia komunikonte me burra, gra, familje dhe kombe që kanë ekzistuar vërtet. Urdhërimet e tij i drejtoheshin një populli që historia dëshmon se ka ekzistuar. Studiuesit e sotëm që vënë në dyshim vlerën historike të Biblës, vënë në dyshim edhe rëndësinë dhe besueshmërinë e mesazhit të saj. Nëse Bibla është vërtet Fjala e Perëndisë, historitë e saj duhet të jenë të besueshme dhe jo legjenda e mite. Atëherë, a kanë baza këta kritikë të dyshojnë për vërtetësinë e saj historike?

Sa e besueshme është kritika e lartë?

Kritika e lartë e Biblës mori vrull gjatë shekujve 18-të dhe 19-të. Në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, gjermani Jul Velhauzen, një kritik i Biblës, përhapi teorinë se gjashtë librat e parë të saj, duke përfshirë edhe atë të Josiut, ishin shkruar në shekullin e 5-të p.e.s., rreth një mijë vjet pas ngjarjeve të përshkruara. Megjithatë, ai pohoi se këta libra përmbanin edhe material më të hershëm. Kjo teori u paraqit në botimin e 11-të të Enciklopedisë Britanike (anglisht) në 1911-n. Aty thuhej: «Zanafilla është një vepër që daton pas periudhës së mërgimit. Është përpiluar nga një burim priftëror pas mërgimit dhe nga burime jopriftërore më të hershme. Këto të fundit ndryshojnë dukshëm nga burimi priftëror nga ana gjuhësore, stilistike dhe fetare.»

Sipas Velhauzenit dhe pasuesve të tij, të gjitha tregimet historike të pjesës së parë të Shkrimeve Hebraike «nuk janë histori të mirëfillta, por tradita të lashta të popullit». Pra, e thënë ndryshe, këto tregime të hershme shiheshin thjesht si pasqyrim i historisë së mëvonshme të Izraelit. Kështu, sipas tyre, armiqësia mes Jakobit dhe Esaut nuk kishte ekzistuar në të vërtetë, por thjesht pasqyronte armiqësinë që lindi më vonë mes Izraelit dhe Edomit.

Këta kritikë arritën deri aty sa të mendonin që nuk ishte aspak e vërtetë që Moisiu mori urdhër të bënte arkën e besëlidhjes, dhe se tabernakulli, qendra e adhurimit të izraelitëve në shkretëtirë, nuk kishte ekzistuar kurrë. Gjithashtu, besonin se priftëria aaronike ishte vendosur plotësisht vetëm pak vjet para shkatërrimit të Jerusalemit nga babilonasit që, sipas tyre, ndodhi në fillim të shekullit të 6-të p.e.s.

Por, çfarë «provash» paraqitin kritikët në mbështetje të ideve të tyre? Ata thonë se mund ta ndajnë tekstin e librave të parë të Biblës në disa dokumente të veçanta. Parimi bazë për këtë ndarje, mbështetet në supozimin se, në përgjithësi, të gjitha vargjet biblike që përdorin vetëm fjalën hebraike Elohím për Perëndi, janë shkruar nga një shkrimtar, kurse të gjitha vargjet që e përmendin Perëndinë me emrin e tij Jehova, duhet të jenë shkruar nga një penë tjetër, a thua se një shkrimtar s'mund t'i përdorë të dy termat?

Po ashtu, nëse një ngjarje përmendet më shumë se një herë në një libër, merret si provë e ndërhyrjes së një shkrimtari tjetër, ndërkohë që edhe shkrimet e lashta semitike paraqitin raste të ngjashme përsëritjeje. Gjithashtu, supozohet se çdo ndryshim stili nënkupton një shkrimtar tjetër. Megjithatë, edhe shkrimtarët e sotëm shpesh përdorin stile të ndryshme në faza të ndryshme të karrierës së tyre ose kur trajtojnë tema të larmishme.

A ka baza për këto teori? Jo, aspak! Një komentues vëren: «Kritika, madje edhe ajo më serioze, ushqehet me spekulime dhe hamendje. Ajo gjithmonë mund të rishikohet, të përgënjeshtrohet ose të zëvendësohet me një gjë tjetër. Është një ushtrim mendor, pre e të gjitha dyshimeve dhe hamendjeve që lidhen pandashmërisht me këtë lloj ushtrimi.» Ajo që ushqehet më shumë me «spekulime dhe hamendje», është kritika e lartë e Biblës.

Glison Arçër i Riu vë në dukje një të metë tjetër në argumentimin e përkrahësve të kritikës së lartë. Sipas tij, problemi është se «shkolla e Velhauzenit zuri fill me supozimin e mirëfilltë (që as kanë marrë mundimin ta provojnë) se feja e Izraelit, si çdo fe tjetër, kishte origjinë krejtësisht njerëzore dhe se duhej shpjeguar thjesht si fryt i evolucionit». Me fjalë të tjera, Velhauzeni dhe përkrahësit e teorisë së tij filluan me supozimin se Bibla ishte thjesht fjala e njerëzve dhe, mbi këtë hamendje ndërtuan gjithë arsyetimin e tyre.

Në vitin 1909, Enciklopedia judaike (anglisht) nxori në pah dy dobësi të tjera të teorisë së Velhauzenit: «Argumentet me të cilat Velhauzeni bëri për vete pothuajse të gjithë përkrahësit e kritikës së lartë të Biblës në kohën e tij, bazohen në dy hipoteza: së pari, sa më shumë zhvillohet një fe, aq më shumë ndërlikohen ritet e saj; së dyti, burimet më të lashta merren domosdoshmërisht me stadet më të hershme të zhvillimit të këtyre riteve. Hipoteza e parë bie ndesh me dëshminë e kulturave të hershme, kurse e dyta nuk gjen mbështetje në dëshminë e kodeve rituale, si ato të Indisë.»

A ka ndonjë mënyrë për të vërtetuar saktësinë e teorive të nxjerra nga kritika e lartë? Enciklopedia e përmendur më lart, thotë: «Pikëpamjet e Velhauzenit bazohen pothuajse krejtësisht në analizën e tekstit, ndaj lypset që ato të vërtetohen edhe nën dritën e arkeologjisë.» Por, a i vërtetoi arkeologjia teoritë e Velhauzenit me kalimin e viteve? Një enciklopedi tjetër përgjigjet: «Kritika arkeologjike priret të vërtetojë saktësinë e hollësive karakteristike [të historisë biblike], madje, edhe të periudhave më të hershme të saj. Po ashtu, të përgënjeshtrojë teorinë se tregimet e Pentateukut [tregimet historike në librat e parë të Biblës] thjesht pasqyrojnë ngjarje të ndodhura në një periudhë shumë të mëvonshme.»—The New Encyclopaedia Britannica.

Pse kritika e lartë është kaq e përhapur mes intelektualëve të sotëm, pavarësisht nga të metat e saj? Sepse u thotë atë që duan të dëgjojnë. Ja si u shpreh një studiues i shekullit të 19-të: «Personalisht, jam i mendimit se libri i Velhauzenit është nga më të mirët. Problemi i historisë së Besëlidhjes së Vjetër, që kërkon zgjidhje të ngutshme, m'u duk më në fund i zgjidhur në përputhje me parimin e evolucionit të njeriut, të cilin jam i detyruar t'ia zbatoj historisë së të gjitha feve.» Në rastin e këtij studiuesi, duket fare qartë se kritika e lartë pajtohej me paragjykimet e tij si evolucionist. Faktikisht, të dyja teoritë i shërbejnë një qëllimi të përbashkët, pasi, ashtu si evolucioni eliminon nevojën për të besuar te një Krijues, kritika e lartë e Velhauzenit të lë të mendosh që nuk kemi pse të besojmë se Bibla është frymëzuar nga Perëndia.

Në shekullin tonë, që përcaktohet si epoka e racionalizmit, intelektualëve u duket bindëse hipoteza se Bibla nuk është Fjala e Perëndisë, por e njerëzve. Është shumë më kollaj për ta të besojnë se profecitë u shkruan pasi u përmbushën, në vend që t'i pranojnë ato si të mirëqena. Ata parapëlqejnë më shumë t'i renditin mrekullitë e treguara në Bibël si mite, legjenda ose përralla, sesa të marrin në konsideratë mundësinë që ndodhën vërtet. Por pikëpamja e tyre mbart paragjykime dhe nuk jep asnjë arsye të fortë që Bibla të mos pranohet si e vërtetë. Kritika e lartë ka të meta serioze dhe sulmet e saj nuk kanë mundur të provojnë që Bibla nuk është Fjala e Perëndisë.

[...vazhdon]