Botohet vepra komplete e Ibrahim Rugovës

[Dilaver]

2. Konteksti sociokulturor

Para çdo kapitulli të librit të tij, që shenjon periudha kohore, Rugova vë hyrjen e emërtuar Konteksti sociokulturor. Këto janë tekste kuadro, që përpiqen të ruajnë dallimet ndërmjet Tekstit dhe Kontekstit ashtu si dhe lidhjen e tyre qoftë në një zhvillim historik të jetës shpirtërore të shqiptarëve, qoftë në dialog të saj me të tjerët, qoftë, në fund, në fazat e kërkimit, të studimit e klasifikimit të autorit. Pra, ndonëse autori është zotuar të merret me tekstin, ai nuk i shpëton shqyrtimit të kontekstit, qoftë ky përcaktues apo vetëm ndikues në tekstin kritik.
Bie në sy, pra, që nuk ka të bëhet vetëm me kontekstin letrar, po shumë më gjerë me kontekstin sociokulturor. Ky problem nxjerr në shesh, qoftë në mënyrë të ndërmjetme, që zhvillimet letrare, madje kulturore, shqipe kanë një fytyrë të veçantë, madje atipike, sado që studiuesin e mban dëshira e qëllimi që ato të jenë të krahasueshme me kulturat e tjera. Ajo që quhet histori apo gjeografi apo më në fund karakterologji nacionale nuk le të kalohet lehtë, qoftë në shqyrtimet teorike, që në thelb e kanë universalizmin. Rugova i ka provuar këto probleme edhe në studimet e tij të mëhershme: kemi parasysh studimin Vepra e Bogdanit, apo edhe më saktë veprën Kritika letrare (1979) të bërë bashkë me Sabri Hamitin, libër që përbën bazën themelore të studimit të tashëm të kritikës letrare shqiptare. Do të thotë Ibrahim Rugovës i është dashur të kalojë shumë sprovime interdisciplinare që këtu të kalojë nga konteksti në tekst, që të kalojë nga kritika te kritika letrare shqiptare, nga venerimi historik në venerimin teorik e klasifikues.

[Dilaver]

3. Kritika letrare shqiptare

E thëna e Mishel Montenjit se “më vështirë është t’i interpretosh interpretimet se t’i interpretosh gjërat” është bërë moto e punës së Ibrahim Rugovës në këtë vepër, duke artikuluar zinë e kërkimtarit nëpër labirintet e ideve të të tjerëve, aq më tepër në kaosin e mendimeve e të shkrimeve të shqiptarëve, pa asnjë sistemim deri në këtë kohë. Kjo vështirësi, prandaj, mund të lidhet edhe me përkushtimin për të sistemuar, klasifikuar e vlerësuar idetë, që janë vetëm evidenca dhe idetë që mbeten të gjalla e prodhore edhe në kohët përtej kohës kur linden.
Të gjitha problemet bëhen më të kapshme në fazat a periudhat kur artikulohet përfundimisht kritika letrare shqipe, që zhvillohet e perfeksionohet më së pari në dialog me vepra të letërsisë shqipe, pra si “interpretim i gjërave”. Kjo lidhet me shfaqjen e kritikës letrare në kuptimin modern, që do të lidhet teorikisht e praktikisht me emrin e Faik Konicës, me kohën e zhvillimit të letërsisë shqipe, me modernitetin e me shekullin njëzet.
Tanimë Rugova del në terrenin e vet të preferuar, kalon në tekst të kritikës, dhe kërkimi i tij bëhet krejt substancial duke hetuar premisat si bazë teorike të kritikës letrare dhe kahet si paraqitje apo orientime të metodave të diferencuara të kritikës letrare. Kjo është koha të cilën autori e cilëson si “konsolidim i kritikës”. Tanimë interpretimet e autorit janë të argumentuara në tekste dhe kanë mbështetjen klasifikuese, që reflektojnë përgjasime me metodat e kritikës letrare moderne në qarkun kulturor e letrar evropian. Rugova flet për vetëdijen kritike (F. Konica), kritikën introduktive (Fan S. Noli), kritikën psikanalitike (K. Maloki), kritikën filologjike e kulturohistorike (E.Çabej), kritikën imanente (M. Kuteli), kritikën e romanit (V. Koça), letërsinë realiste (Dh. Shuteriqi), kritikën estetike-historike (A.Pipa).
Kërkuesi i palodhshëm empirik i shkrimeve kritike shqipe dhe teoriku modern i kritikës, Ibrahim Rugova dëshmon gjerësinë e tij në metodë e në trajtim, ndonëse edhe vetë do të bjerë në kontekstin sociokulturor, qoftë në vështrimin e mungesës së riprodhimit sistematik të shkrimeve kritike, qoftë i shtrënguar nga premisat ideologjike dominante të kontekstit kulturor shqiptar kur është shkruar vepra. Ndryshe nuk ka si të dëshmohet vlerësimi i paktë në shkalloren kritike i Vangjel Koçës ashtu si dhe mungesa e vlerësimit kritik të Gjergj Fishtës e të Ernest Koliqit.
Kjo çështje bëhet edhe më problematike në trajtimin e kritikës letrare në Shqipëri në periudhën e pas luftës së dytë, ku ideologjia bëhet amëz e mendimit për letërsinë dhe ku metoda e realizmit socialist e “dekretuar” e fut letërsinë nën mbretërinë e dogmatizmit. Rugova përkrah karakterizimit mundohet të gjejë shkëndija të dinamizimit të brendshëm letrar, duke diskutuar kujdesshëm atë që do të quhej “dialog” ndërmjet tradicionalizmit dhe novatorizmit. Në këtë fushë, kërkuesi brilant, Rugova, lodhet duke gjetur sjelljen e mirëkuptimit, por edhe duke prodhuar faqet më jointeresante të studimit të tij.
Kur është çështja e vështrimit të kritikës letrare shqiptare në Kosovë, Rugova është në shtëpinë e vet dhe në formatin e vet, prandaj gjykimet i ka më të lira e të vërteta, të mbështetura në argumente. Ai karakterizon e klasifikon orientime kritike dhe vlerëson kritikën me lehtësi të pazakonshme. Mirëpo, edhe këtu i del para një problem, të cilin nuk ka si ta zgjidhë aty për aty. Disa nga kritikët, që i sheh më prodhorët në vështrimin e pranimit e të vlerësimit, ishin në kulmin e tyre të krijimtarisë, prandaj vlerësimet e studiuesit vetvetiu marrin trajtën e paravështruesit, që nuk është një pozitë e dëshirueshme e njeriut që nuk do të duhej të klasifikonte pa e pasur bazën e plotë argumentative.

[Dilaver]

4. (Si) Enciklopedi e kritikës

Libri i Ibrahim Rugovës Kahe e premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983, përpos tekstit themelor autorial në të cilin është krijuar harta e shfaqjeve kritike dhe harta e vlerave, ka dhe një pjesë me peshë të madhe të tekstit që quhet Bibliografia, e cila me 1. Bibliografinë përshkruese të librit 1861-1944, me 2. Bibliografinë komentuese të kritikës në shtypin shqiptar 1883-1944 e me 3. Listën e organeve të shtypit 1848-1944 krijon kuadrin e referencës shkencore të domosdoshme për një projekt të madh, të parin sistematizues. Kjo ndërmarrje dokumentuese kaq e madhe e kaq e mundimshme e autorit lidhet me mungesën e teksteve të vjetra në qarkullim deri në vitet tetëdhjetë të shekullit njëzet, e sidomos me mungesën e leximit të tyre sistematik. Prandaj, autori citon pjesë të gjata, komenton dhe jep shënime. Prandaj, konsiderojmë që kjo pjesë e librit krijon një pikë tjetër në të cilën mbështetet teksti i parë sintetizues; kemi këtu një interkomunikim të botëve.
Një vlerë të veçantë ka Treguesi historik i termave, që është në fakt një koncentrat teorik i gjithë kërkimit. Tanimë niveli i zhvillimit teorik të kritikës do të duket në bazë të sistemimit të termave fundamentalë, gjithsesi me mundësinë që këta terma të jenë të krahasueshëm me terma teorikë të kërkimeve letrare evropiane. Sepse, u tha më parë, që në fushën e teorisë gjithmonë jemi në fushën universale. Kurse studiuesi Ibrahim Rugova e ka për dëshirë, mall e qëllim që kulturën nacionale në këtë domen (në kritikën letrare), po dhe në domene të tjera, ta shohë të krahasueshme e të matshme edhe me literaturat e me kulturat e tjera.
Vepra Kahe e premisa, me ndërtimin, strukturimin, kërkimin, argumentimin, referencat gati shteruese, kapërcen qëllimet fillestare të një monografie dhe merr përmasat e një enciklopedie për kritikën shqiptare si disiplinë të mendimit dhe kritikën letrare shqipe si zhanër letrar. Kjo pa dyshim është vepra më e madhe e më e ndërliqshme kritike e Ibrahim Rugovës, një nga veprat më të mëdha të kritikës shqiptare, duke e bërë vetvetiu autorin njërin ndër mendimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë shqiptarë për letërsinë.

[Dilaver]

VI. REFUZIMI ESTETIK
(Refuzimi estetik), 1987


--------------------------------------------------------------------------------

1. Trajta e kritikës

Libri Refuzimi estetik, është libri i fundit kritik i Ibrahim Rugovës, ndërsa në trajtën e ndërtimit formal duket të jetë vazhdim i librit të mëhershëm Strategjia e kuptimit. Kjo jo vetëm sepse e përbëjnë kryesisht tekste kritike që lidhen me autorë bashkëkohorë dhe vepra e ide letrare aktuale, por edhe pse kapitujt e tij nuk emërtohen në bazë të çështjeve të shqyrtuara, por në bazë të klasifikimit të formave të kritikës së autorit. Në këtë vështrim, kemi një vetëklasifikim të shkrimit të autorit. Libri Refuzimi estetik ka këtë strukturë: I. Ese, II. Kritikë, III. Studime, vështrime, IV. Teori e kritikës. Duke parë këta kapituj, që shenjojnë format e kritikës, në mënyrë të drejtpërdrejtë kuptojmë edhe format e domosdoshme apo të preferuara që diskursi kritik i këtij autori merr në dialog të përhershëm me fenomenet letrare, me veprat konkrete dhe me autorët shqiptarë. Është e natyrshme që shkrimet e lidhura me një ambient konkret letrar e me një kohë i lidh një sensibilitet i veçantë, ashtu dhe një mori formulimesh e formulash të ngjashme apo të përbashkëta, të cilat i di autori dhe i sipërthekson në Parathënie. Ai aty shkon një hap më tej dhe në mënyrë implicite kërkon moralitetin kritik e vlerën që do të sprovohet në kohë.
Rugova tashmë është kritik i sprovuar dhe kalon me lehtësi tekstet e veta në rrjetin e klasifikimeve formale e zhanrore. Si gjithnjë eseun e mban formë të lirë për të shpalosur ide të lira, pa u munduar me argumentimin e tyre shterues. Me këtë lehtësi të idesë së re ai trajton romanesken te romani, perceptimin e historisë në korpusin romansor, retorikën e formës poetike, apo dhe guximin interpretues që nëpërmjet një vargu të identifikojë një poezi, madje një poetikë personale.
Nën masën e kritikës si interpretim konkret i veprës konkrete dhe më tej si dialog të gjallë me aktualitetet letrare, Ibrahim Rugova shkruan për vepra në gjini të ndryshme, të botuara gjatë viteve tetëdhjetë, të Azem Shkrelit, Fahredin Gungës, Musa Ramadanit, Teki Dërvishit, Jusuf Buxhovit, Mehmet Krajës, Ibrahim Kadriut, Qerim Arifit, Abdullah Konushevcit. Të gjithë këta gati shkrimtarë të brezit të kritikut. Sikur për të provuar që kritiku i brezit është njohësi më i mirë i po këtij sensibiliteti letrar, që nënkupton një përgjithësim, ashtu dhe njohja e stilit individual të autorëve, që i bën të ndryshëm dhe të veçantë. Mundet që këto dy elemente i bëjnë tekstet e Rugovës të kenë në brendësi përballë një diskutimi letrar edhe një mirëkuptim gati miqësor.

[Dilaver]

2. Opusi e Sistemi

Në kapitullin e studimeve e të shqyrtimeve letrare Rugova demonstron gjerësinë e dijes letrare, shkathtësinë e analizës dhe mjeshtërinë e argumentimit, qoftë kur shkruan për romanet e Nazmi Rrahmanit, për pikëpamjet estetike të Esad Mekulit, burimsinë e poezisë së Din Mehmetit, apo dramën shqiptare të Josip Relës. Megjithëkëtë, kredon e vet kritike ashtu dhe shkathtësinë diskursive ai e provon edhe një herë në studimet për poezinë e dy autorëve të brezit të vet. Opusi poetik i Beqir Musliut dhe Sistemi poetik i Sabri Hamitit duket të jenë studimet më të mira të këtij kapitulli. Kjo ka të bëjë më tepër me fenomenin letrar sesa me rastin apo me përkushtimin. Në të vërtetë të dy studimet janë shkruar në trajtë të studimeve hyrëse për veprat poetike të zgjedhura që u kishte bërë kritiku autorëve për një koleksion të botimit të poezisë. Rugova do të sprovohet me poezinë e dy autorëve, të cilët që në rini ishin admiruar, por në të njëjtën kohë edhe keqkuptuar. Kritiku tani merr riskun që të krijojë tekstin interpretues dhe vlerësues, i cili i botuar si parathënie, rri binjak me poezinë dhe mund të sprovohet përgjithmonë nga secili lexues. Kjo është një ego kritike e çuar deri në fund, një aventurë e krijuesve të njëmendtë edhe në kritikë letrare dhe, më në fund, një moral kritik i provuar në vepër. Dhe Rugova ia del, meqë tekstet e tij është parë të jenë bërë më vonë pika të mbështetjes për kërkimet e mëvonshme për këta autorë.
Një studim për romanin bashkëkohor shqiptar, që megjithatë mbetet në nivel të skicimit të ideve kryesore, ashtu dhe një bibliografi e romanit bashkëkohor shqiptar (1949-1986), sikur japin sinjale që autori do të punonte në një studim për romanin shqiptar, që nuk është shfaqur më vonë.

[Dilaver]

3. Teoria e kritikës

I obsesionuar me kritikën, sidomos me teorinë e kritikës, Ibrahim Rugova, edhe këtë libër e mbaron me një korpus tekstesh rreth problemeve teorike të letërsisë e të kritikës letrare. Ai i kthehet sërish leximit dhe diskutimit të librit të tij të dashur të rinisë, Teorisë së letërsisë të Rene Velekut dhe Ostin Uorenit; për të parë dy funksionet e kësaj teorie.
Ibrahim Rugova, kritiku i mileut të Prishtinës, studenti i Rolan Bartit në Paris, apo dijetari që nuk përjashton asnjë ide pa e diskutuar: cili nga këto përcaktime ka ushqyer një diskutim problemor për kritikën letrare dhe marksizmin si njohje apo ideologji?. Dijetari i Prishtinës, si krijues, të cilit pushteti politik dhe ideologjia i shkojnë mbas si hije, sqaron që kishte një kritikë tradicionale ideologjike, dhe një tjetër të modernizuar, e cila do të merrej më në fund me Kafkën, Prustin e Xhojsin, duke i vënë në shtratin e vet të realizmit të paanë, përderisa të parët e tyre tradicionalistë i patën hedhur si dekadentë. Një diskutim i sofistikuar për kohën, që nuk do të mbërrinte askund tjetër pos në diskutimin final të raportit të letërsisë me politikën, këtu e tjetërkund.
Rugova më në fund e vijon diskutimin e vet teorik lidhur me interesimet teorike e letrare të aktualitetit shqiptar, duke bërë përpjekje që fenomeni të shihet në gjithë botën shqiptare, ndonëse kjo botë jeton në kërkimin e ideve të kundërshtueshme deri në skaj. Studiuesi përpiqet që të sistemojë grimcat e ideve shqiptare, për t’i bërë të krahasueshme me drejtime teorike në Evropë, qoftë kah ato që mbështeten edhe më tutje në termat e funksionit si: angazhimi apo mesazhi i afishuar, qoftë nga ato që shpien kah analiza e strukturave letrare duke pranuar pluralizmin e tekstit letrar. Ibrahim Rugova nuk i shpëton as këtu një tipi të diskutimit teorik letrar me premisa të dedikimit dhe të edukimit, ku metoda vetvetiu shndërrohet në demonstrim. Kjo dhe mund të jetë karakteristikë e teksteve që shkruhen për t’u lexuar para një auditori të caktuar, kur teksti përballë shpalimit të idesë dhe argumentimit ka dëshirën për të bindur e për të mësuar.

[Dilaver]

4. Refuzimi estetik

Eseu Refuzimi estetik, që mban kohën e vendin ku është shkruar (Prishtinë, shkurt, 1987), është padyshim teksti më i rëndësishëm për autorin, jo pse është shkruar i fundit, por pse ka dalë në ballë të librit dhe pse këtë titull e merr krejt libri. Është e qartë që autori i jep peshë të veçantë këtij teksti, qëkur e merr në trajtë të përmbledhur edhe Parathënie të librit. E pra çfarë ka të veçantë në këtë ese?

Refuzim do të thotë të mos pranosh, të mos pranosh atë që të imponohet, e kjo varet nga qëndrimi personal dhe nga i përgjithshëm.

Kjo është fraza nistore e eseut, që nuk ka asnjë shenjë që ka të bëhet me letërsinë, dhe vazhdon:

Njeriu në këtë plan ka vetëm dy zgjidhje, thjesht e shkurt: po e jo. Refuzimi ngritet kundër imponimit kur ai është represiv.

Dhe më tutje vijon eseu duke u demonstruar ideja:

Imponimi bëhet më i ndërlikuar kur gjendet në kuadër të përfaqësueses, sepse njeriut ekzistuesja i largohet për disa shkallë… Raporti ndërmjet të vërtetës dhe të vërtetës së përfaqësuar…

Edhe më tutje eseu eksplikon si ngritet pushteti individual e kolektiv, për të arritur ngadalë te pushteti, demokracia, zgjedhja e lirë, manipulimi, plebishiti: jemi pra në gjirin e shoqërisë, në diskutimet e pushtetit e larg, tepër larg, letërsisë.
Rugova më dramatik e bën diskutimin pikërisht kur kalon në domenin e letërsisë që do të refuzojë duke heshtur apo duke folur. Nëse flet, ajo refuzon me format e sarkazmit, të groteskut e të ironisë. Ai kërkon dallimin midis pushtetit e politikës në letërsi – politizimin e saj. Loja, pra, është e rëndë: si të ruhet letërsia si qenësi e jo si letërsi në funksion, në shoqëritë e politizuara në mënyrë agresive. Pamja është e aktualitetit, kurse diskutimi don t’i demonstrojë rrënjët e fenomenit në kohë e në kultura të tjera. Por në pikën 3 të eseut tanimë tema afishohet: Estetika e Politika. Historia e fenomenit të shpie te Platoni e te inkuizicioni mesjetar, madje te përmbysjet revolucionare, që si censurë apo si ndikim rrafshojnë vepra, ide e njerëz. Furtunën shkatërrimtare Rugova e gjurmon më tepër në kulturën historike të të tjerëve e më pak në realitetet dhe aktualitetet shqiptare. Kujdes! Autocensura e shpikur nga Sartri në kohët moderne, mund të jetë shpëtim i shkrimtarit (njeriut), por jo i letërsisë.
Atëherë, nëse nuk i mbetet alternativë letërsisë a i mbetet alternativa shkrimtarit. Rugova, në kërkimin historik të fenomenit, thotë se po: të bëhet shkrimtar i oborrit apo prijës i popullit. Por, për pasojë: në të dyja rastet vrasës i letërsisë së vet.
Ashiqare që shkrimtari i angazhuar dhe letërsia e angazhuar nuk është një zgjidhje. Këtë e kanë pranuar shkrimtarët ideologë romantikë tjetërkund e te ne. Si të ruhet, pra, qenësia estetike, e bashkë me të “refuzimi estetik”. Pyetja nuk ka përgjigje të pëlqyeshme, sidomos jo kur shtrohet kaq ashpër raporti ndërmjet letërsisë e politikës. Ibrahim Rugova në eseun e vet rezonon që tanimë është bërë legjitime vetëdija se imponimit të jashtëm letërsia duhet t’i përgjigjet me refuzim estetik. Ky është refuzim estetik kundër diskursit represiv. Mirëpo, çështjet praktike çojnë në argumentime selektive:

Te kombet e mëdha, kur rreziku politik është më i vogël, apo edhe nuk është i pranishëm fare, refuzimi estetik i letërsisë është më i madh, më autonom e më veprues…

përfundon Rugova eseun e vet të vitit 1987.

Po çfarë të bëhet me kombet e vogla e me letërsitë e rrezikuara, përgjegja është e kuptueshme apo e nënkuptueshme. Nuk ka shpëtim të autorit, mund të ketë shpëtim të njeriut: duke ikur nga tipi meditant kah tipi militant. Kështu shkroi Rugova, në tekstin e vet të mbramë kritik, para se të nisej.

[Dilaver]

VII. PROFILI I KRITIKUT


--------------------------------------------------------------------------------

Pak nga miqtë e tij e dijnë që Ibrahim Rugova në moshën e re shkollore ka shkruar lirikë dhe ka përkthyer poezi. Mirëpo, emri i tij letrar publik është bërë i njohur me shkrimet letrare në rubrikën “Zenite letrare” në revistën Fjala. Tekstet, që rimerrnin në një lexim krejt subjektiv e të lirë, vepra të shkrimtarëve botërorë e shqiptarë, lexoheshin me mallin e leximit të letërsisë së vërtetë. Këto shkrime Ibrahim Rugova, pas një rileximi redaktues, i botoi në librin Prekje lirike. Vetë titulli përcakton natyrën e shkrimeve estetike-poetike, që nuk i iknin lirizmit në interpretim. Ky ishte një revolt kundër shkrimeve kuaziobjektive që shkruheshin për letërsinë duke zbritur më shpesh në një sociologjizëm vulgarizues.
Në librin e dytë Kah teoria, të botuar shtatë vite më vonë, e gjejmë Rugovën në skajin tjetër të diskursit kritik. Tashmë ai, gjithë dijen e madhe letrare, gjithë mjeshtërinë e shkrimit kritik të argumentuar, e çon kah qëllimi suprem: të artikulohet në nivelin më të lartë teorik letërsia si krijimtari individuale e veçantë, e ndryshme nga të tjerat, që duke pasur praktikë origjinale të krijimit, kërkon edhe kritere të vetat të interpretimit. Tashmë, revolta lirike e librit të parë kthehet në sistem vetanak të mendimit e të argumentimit.
Dy polet kritike, të shfaqura në dy librat e parë, e kanë përcaktuar fuqishëm gjithë krijimtarinë kritike të Ibrahim Rugovës në vitet shtatëdhjetë e tetëdhjetë të shekullit njëzet. Ky ndikim në një anë ka prodhuar një diskurs kritik të çlirshëm, shpesh me gjuhë konotative, madje në nivel të metaforës, për t’u kurorëzuar me trajtën e eseut e të kritikës interpretuese; kurse në anën tjetër ka prodhuar diskursin kritik të argumentuar, duke e ngritur në nivel të abstragimit teorik, madje krejt në teori të letërsisë e të kritikës; por gjithmonë me kërkesën për kultivimin e temave abstrakte në shqip, nëpërmjet rindërtimeve terminologjike.
Dy libra të ngjashëm, përmbledhje esesh e kritikash, kapin tekstet kritike të Ibrahim Rugovës të viteve shtatëdhjetë në Strategjia e kuptimit dhe të viteve tetëdhjetë në Refuzimi estetik. Sharmi themelor i shkrimeve kritike, që korrespondojnë në radhë të parë me librat e botuar gjatë këtyre viteve dhe me autorët kryesisht të brezit të tij, është se janë shkruar rëndom si kritika të para (punë tepër e vështirë në interpretimin e vlerësimin e letërsisë), duke prodhuar edhe mendimin e parë publik për veprat, e njëkohësisht duke krijuar aureolën e kritikës së respektueshme.
Në shkrime të tjera, në këta libra, Rugova lëshohet ngadalë në kohë për të studiuar formacione artistike e doktrina letrare shqiptare, po ashtu autorë të njohur të traditës; ashtu edhe fenomene letrare, kryesisht kritike të modernitetit evropian.
Dy libra të tjerë, tani monografikë, që provojnë deri në skaj fuqinë krijuese e intelektuale të Ibrahim Rugovës, janë Vepra e Bogdanit dhe Kahe e premisa të kritikës letrare shqiptare 1504-1983. Në të parin bëhet interpretimi i fuqishëm i tekstit bogdanian në librin e parë origjinal shqip Çeta e profetëve, duke analizuar të gjitha aspektet e strukturat e tekstit bashkë me domethënien e tij. Rugova këtu ribën gjenetikën dhe bën analitikën e veprës së autorit të madh të vjetër shqiptar, duke e parë atë të njënjëshëm, nëpërmjet temave, strukturave letrare, domethënieve nacionale; duke analizuar sistemin e plasat e tij. Studiuesi, i formuar me dijet moderne letrare, dëshmon që teksti bogdanian nuk është dëshmi por është një qenie e gjallë kulturore, madje bashkëkohëse, një vlerë që jeton. Vepra shpejt u bë paradigmë e studimeve shqiptare, jo vetëm bogdaniane.
Mirëpo, projekti më i ndërliqshëm e më i rëndësishëm studimor i Ibrahim Rugovës mbetet monografia për kritikën shqiptare. Ky libër është dhe kurora kritike e tij. Aty gjejmë një sistematizim të mendimit kritik shqiptar që lidhet me letërsinë dhe kritikën letrare, dhe më thellë një vetëdije kulturore të shqiptarëve. Idetë themelore, duke u fiksuar nga Barleti deri te autorët bashkëkohorë, janë trajtuar jo si rend kronologjik i shfaqjeve, por si vlera në një sistem të sprovuar të mendimit letrar. Rugova lucid këtu informon, analizon, interpreton. Vepra merr vlerën e një projekt-enciklopedie për kritikën letrare shqiptare duke u bërë, që nga shfaqja, një pikë reference e pakalueshme për këtë fushë.
Përfundimisht Ibrahim Rugova është një kritik modern që teorinë e ndërton si majë që del nga interpretim i tekstit letrar, kurse vlerësimin e bën si një përqasje me universalitetin e krijimit letrar. Kjo e shpie nga qerthulli i letërsisë kombëtare në universumin e literaturave të tjera.
Një të tillë sprovë e kishte nisur Rugova në shkrimin për rrënjët e degët letrare, pra për trashëgiminë origjinare dhe shpërndërrimet e mëvonshme duke sjellë në relacion krijues Shqipen, Aristotelin e Xhojsin. Kjo aventurë krijuese ishte ndërprerë përnjëherë. Dhe kjo duhet të quhet humbje për kërkimet në letërsinë shqipe.
Vepra e madhe dhe e ndërliqshme kritike e Ibrahim Rugovës e ka bërë autorin njërin ndër mendimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë shqiptarë për letërsinë.
Konteksti sociokulturor, thuhej më parë, por rrethanat nacionale, do të thuhej më vonë, e bënë apo më saktë e detyruan Ibrahim Rugovën që nga njeriu meditant të kalojë te njeriu militant. I pari i përket domenit të kritikës. I dyti domenit të veprimtarisë nacionale.
I lejojmë vetes të mbyllim këtë shkrim me një metaforë: Prekje e Gurit. Brezat e idealistëve (nëse mbeten gjallë) do të tregojnë a u formësua guri nga prekja dhe për sa kohë ndodhi kjo.


--------------------------------------------------------------------------------

Prishtinë, tetor 2005

QIK

[Barbaroza]

Promovohet në Tiranë vepra e plotë letrare e Presidentit të Kosovës,

Ibrahim Rugova

Ibrahim Rugova, sundues i letërsisë dhe mendimtar

Dje, në sallën "Iliria" të Hotel "Sheraton" në Tiranë u promovua vepra e plotë letrare e Presidentit të Kosovës, Ibrahim Rugova, botuar nga Shtëpia Botuese "Fak Konica". Ky përurim u bë në kuadër të Panairit të Librit "Tirana 2005" që u çel më 1 nëntor në Qendrën Ndërkombëtare Kulturore në Tiranë. Në të merrnin pjesë ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Bujar Leskaj, ministri i Kulturës dhe Sportit të Kosovë, Astrit Haraçia, personalitete të letërsisë nga Shqipëria dhe Kosova, artistë, politikanë dhe të ftuar.

Ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Bujar Leskaj, tha në fjalën e hapjes se ishte një nder i veçantë që merrte pjesë në këtë aktivitet të çmuar, për të përuruar veprën letrare të Ibrahim Rugovës. Ai tha se botimi i plotë i veprës letrare të Dr. Ibrahim Rugovës është një moment i rëndësishëm. "Këtu gjenden nivele të larta të mendimit intelektual e politik shqiptar që sot bëhen zëdhënës të ndjesisë që Ibrahim Rugova, Presidenti i Kosovës, Gandi bashkëkohor, esteti dhe teoricieni i letërsisë, është formula shqiptare më frytdhënëse. Është kështu, sepse ai u ushqye dhe vazhdon ta bëjë me doktrinën e Pjetër Bogdanit, Nënë Terezës dhe Papa Gjon Palit. Ai mbështetet në filozofinë dhe politikën euroatlantike, dhe veçanërisht atë amerikane. Të shkuarën kulturore shqiptare e racionalizoi në bashkëkohësi dhe më tej, duke krijuar kështu një mendim politik të llojit të veçantë. Kosova, trualli i madh, ku prej dekadash është konservuar krimi, po kthehet në tokë paqeje. Kjo ishte metamorfoza sfidë e Rugovës, alkimia e civilizimit shqiptar. Në këtë betejë të madhe, ai ndriçoi, ai fitoi", tha ndër të tjera ministri Leskaj.

Ministri Bujar Leskaj u shpreh se Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve të Shqipërisë do të jetë në lartësinë e vëmendjes që kjo vepër meriton, duke bërë të njëjtën gjë që po bëjmë sonte edhe në rrethet e tjera të vendit e në auditore më të gjera. "Ftoj të gjithë studiuesit dhe kritikët e veprës së Rugovës që të paraqesin pranë nesh punimet e tyre, sepse shumë shpejt do të përgatisim një botim special përmbledhës", tha ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Bujar Leskaj.

Shkrimtari i njohur nga Kosova, Sabri Hamiti, tha se Ibrahim Rugova i përket brezit të shkrimtarëve të vitit '68. Ai tha se Rugova njihet si krijues e kritik, por që në moshën e re shkollore ka shkruar lirikë dhe ka përkthyer poezi. Hamiti tha më tej se Rugova gjithë dijen letrare e çon në qëllimin suprem. Në veprën e tij zë vend doktrina shqiptare dhe autorët shqiptarë. Jo pa qëllim ai është marrë me veprën e Bogdanit, interpretimi i tekstit të fuqishëm bogdanian nëpërmjet temave e strukturave. Teksti bogdanian nuk është vetëdije kulturore shqiptare, por është kritikë modern. Hamiti u shpreh se Ibrahim Rugova është njëri nga mendimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë për letërsinë.

Që nga shkrimet e para të botuara në revistat e kohës, para afro dyzetë vjetësh, e më vonë me botimin e librit të parë "Prekje lirike" më 1971, Dr. Ibrahim Rugova tërhoqi vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës shqiptare për trajtimin i ri të thelluar dhe të argumentuar ndaj problemeve e fenomeneve letrare në letërsinë shqipe dhe atë botërore, duke hyrë sa më thellë në njohjen e trashëgimisë shpirtërore, nacionale e të njëjtën kohë, duke pasur një hapje ndaj kulturave të tjera dhe të modernitetit të tyre. Veprat e Ibrahim Rugovës kanë pasur fatin e shumë librave të tjerë gjatë një periudhe të caktuar në Kosovë. Dihet se në kohët e vështira nëpër të cilat kaloi populli ynë, edhe libri kishte fatin e tij. Shumë nga librat e botuar në një periudhë të mëparshme u nxorën nga biblioteka dhe u asgjësuan. Një numër i tyre u dogj së bashku me bibliotekat ku ishin, prandaj sot në përgjithësi ndihet mungesë e shumë veprave të botuara me parë.

Kryetari i Akademisë së Shkencave të Kosovës, Rexhep Ismajli, tha gjatë fjalës së tij se "Ibrahim Rugova është lideri i lëvizjes më të madhe. Vepra e tij përmblidhet në 6 vëllimet e kolanës së botuar nga Shtëpia Botuese "Faik Konica". Krijimtaria e tij është shpërndarë në të gjithë shtypin europian. Me shkrime publike, Ibrahim Rugova është shfaqur në vitet '67-'68, por libri i tij i parë është botuar në vitin 1971. Në veprën e Rugovës ka një ton kryengritës, por shumë të heshtur. Rugova është marrë me letërsi moderne dhe të traditës. Vepra e Bogdanit ka vlera të veçanta dhe tepër të rëndësishme", tha ndër të tjera Ismajli.

Shkrimtari Besnik Mustafaj u shpreh se Ibrahim Rugova është nga ata personalitete politike që i bën nder krejt klasës politike jo vetëm të Shqipërisë, por dhe Europës. "Rugova, në veprën e tij mendimtare, mbart kohën shqiptare të lashtësisë dhe koherencës. Rugova jep shembullin e njeriut se si mund të refuzohet dhe jep shembullin e refuzimit. Një shkrimtar, një studiues vlerësohet edhe për temat që kap për të trajtuar. Jo më kot Ibrahim Rugova ka studiuar Bogdanin. Në veprën e tij, Rugova ndërton dhe shfaq edhe personalitetin e vet, dhe të gjithëve na bën ta shohim me adhurim. Tek ai bashkohet energjia, mendja, shpirti dhe fati", u shpreh shkrimtari Besnik Mustafaj gjatë fjalës së tij.

"Ibrahim Rugova shikon sot se si koha po i jep të drejtë", tha gjatë fjalës së tij shkrimtari Gjergj Zheji. Ai tha më tej se Rugova ka shkruajtur se "zotërit e territ kërkojnë të ndalet koha, por nuk është kështu, koha nuk ndalet. E ardhmja e njerëzimit nuk është lufta, por paqja. Rugova ka kurdoherë në qendër lirinë. "Ibrahim Rugova është një nga themeluesit e Universitetit të Prishtinës. Në veprën e Rugovës shohim se studimi i letërsisë zhvishet nga mitet, politika, lufta e klasave, etj. Tërë kjo letërsi e hapur ka zënë vend në letërsinë e Kosovës. Ibrahim Rugova është dhe mbetet përherë një intelektual i burimit", tha Zheji.

Shkrimtari dhe studiuesi Mark Marku u shpreh se vepra e Ibrahim Rugovës është mishërim i qëndresës dhe ardhmërisë. "Lidhja e veprës së Rugovës me shkrimtarët e vjetër nuk është e rastësishme. Lëvizja e e shkrimtarëve të Kosovës është një lëvizje emancipuese e shoqërisë shqiptare". Më pas, për të pranishmit e shumtë u dha një koncert artistik. Ministri i Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Bujar Leskaj, i dhuroi ministrit të Kulturës së Kosovë, Astrit Haraçia, një buqetë me lule për t'ia dërguar Ibrahim Rugovës në shenjë respekti dhe mirënjohje për veprën e tij.

Thanë për veprën e Rugovës

Sabri Hamiti

Ibrahim Rugova gjithë dijen letrare e çon në qëllimin suprem. Në veprën e tij zë vend doktrina shqiptare dhe autorët shqiptarë. Jo pa qëllim ai është marrë me veprën e Bogdanit, interpretimi i tekstit të fuqishëm bogdanian nëpërmjet temave e strukturave. Rugova është njëri nga mendimtarët më të mëdhenj bashkëkohorë për letërsinë.

Rexhep Ismajli

Ibrahim Rugova është lideri i lëvizjes më të madhe. Krijimtaria e tij është shpërndarë në të gjithë shtypin europian. Në veprën e Rugovës ka një ton kryengritës, por shumë të heshtur. Rugova është marrë me letërsi moderne dhe të traditës. Vepra e Bogdanit ka vlera të veçanta dhe tepër të rëndësishme.

Besnik Mustafaj

Ibrahim Rugova në veprën e tij mendimtare, mbart kohën shqiptare të lashtësisë dhe koherencës. Rugova jep shembullin e njeriut se si mund të refuzohet dhe jep shembullin e refuzimit. Në veprën e tij, Rugova ndërton dhe shfaq edhe personalitetin e vet, dhe të gjithëve na bën ta shohim me adhurim. Tek ai bashkohet energjia, mendja, shpirti dhe fati.

Gjergj Zheji

Ibrahim Rugova shikon sot se si koha po i jep të drejtë. Në veprën e Rugovës shohim se studimi i letërsisë zhvishet nga mitet, politika, lufta e klasave, etj. Tërë kjo letërsi e hapur ka zënë vend në letërsinë e Kosovës. Ibrahim Rugova është dhe mbetet përherë një intelektual i burimit.

Mark Marku

Vepra e Ibrahim Rugovës është mishërim i qëndresës dhe ardhmërisë. Lidhja e veprës së Rugovës me shkrimtarët e vjetër nuk është e rastësishme. Lëvizja e e shkrimtarëve të Kosovës është një lëvizje emancipuese e shoqërisë shqiptare.