Sami Frashëri për qytetet shqiptare

Mitrovica
Qendër kazaje na sanxhakun e Prishtinës, të vilajetit të Kosovës, 38 km në veriperëndim të Prishtinës, së anën e djathtë të lumit Ibar, mbi lumin e vogël Sitnica, që derdhet në të. Ka rreth 5 000 frymë, 3 xhami, 1 tjetër më e vogël, shkollë plotore dhe shkollë fillore. Mbi qytetin gjendet rrënoja e një kështjelle të shkatërruar. Sot hekurudhat që zgjatet nga Selaniku në drejtim të Bosnjës, mbaron në këtë qytet. Kazaja e Mitrovicës gjendet në skajin perëndimor të sanxhakut të Prishtinës. Kufizohet nga jugu me kazanë e Vushtrrisë, në anën veriperëndimore më sanxhakun e Novipazarit nga boshnjakët dhe shqiptarët, shumica e të cilëve mysliman. Toka, në përgjithësi, është malore, por ka edhe lugina e fusha pjellore. Ka shumë pyje dhe nga drurët e lisit e të pishës priten shtylla dhe lëndë druri. Prodhime bujqësore janë drithërat e ndryshme dhe shumë lloje perimesh e pemësh. Nxirren edhe gurë shumë të mirë për mullinj, madje eksportohen edhe në vende të afërta. Ka edhe shumë bagëti. Tri orë larg qendrës së kazasë gjenden llixhat, me emrin Banjska, të dobishme kundër disa sëmundjeve

Prishtina
Qytet në anën verilindore të Shqipërisë, qendër e nja sanxhaku të vilajetit të Kosovës. Gjendet 80 km në veriperëndim të Shkupit dhe 10 km në lindje të hekurudhës së Selanikut. Ngritet në rrëze të disa maleve dhe në skajin lindor të fushës së Kosovës, në një vend me pamje të bukur. Ka 10 638 frymë nga të cilët 8165 janë mysliman, kurse të tjerët të kombeve të ndryshme. Megjithëse në përgjithësi popullsia është shqiptare, në qytet më të shumtën flitet turqisht. Prishtina ka 13 xhami, 5 të tjera më të vogla, 2 medrese, 1 shkollë plotore, 2 shkolla fillore, nja për meshkuj enjë për femra, disa shkolla fillore turanike, 3 hamame, një spital ushtarak dhe një depo (municion)jashtë qytetit, rreth 500 magazina dhe dyqane, 10 hane dhe 2 bujtina. Nga xhamitë, 3 janë të mëdha, prej të cilëve njëra është filluar nga sulltan Murati II dhe u mbarua nga sulltan Mehmeti i II, tjetra u ndërtua nga sulltan Mehmeti II, ndërsa të tjetrën e ndërtoi Jashar Pasha nga parësia vendëse. Në Prishtinë punonte një lloj sapuni shumë i pëlqyer. Ky qytet, duke qenë qendër e kazasë, më vonë u bë qendër e vilajetit të Kosovës dhe, pas transferimit që qendrës së vilajetit në Shkup, ka mbetur qendër sanxhaku. Gjysëm ore larg Prishtinë gjendet vendi ku u vra Sulltan Mehmeti II dhe ka një tyrbe të përsosur dhe të bukur. Kazaja e Prishtinës është një nga gjashtë sanxhakët që formojnë vilajetin e Kosovës. Kufizohet nga jugu me sanxhakun e Shkupit, nga lindja dhe verilindja me Serbinë, nga veriperëndimi me Novipazarin dhe nga jugperëndimi me sanxhakun e Prizrenit, që varet nga vilajeti i Manastir. Gjatësia e sanxhakut nga juglindja në drejtim të veriperëndimit është 120 km dhe gjerësia mesatare 65 km. Toka nëpër gjithësi është lartë dhe sikundër ashtu se në lindje dhe verilindje shtrihet rrëzat e maleve, që ndajnë kufirin me Serbinë në lindje dhe verilindje, edhe në anën jugperëndimore zgjatet vargmali i Sharit. Midis këtyre dy palë maleve, formohet gryka e Kaçanikut, që hap rrugë lumit Lepenka. Edhe në anën veriperëndimore gjenden disa male. Midis tyre Fusha e Kosovës, që përbën pjesën më të madhe të tokave të sanxhakut,shtrihet në një rrafshnaltë, me disa kodra të vogla e të valëzuar dhe,megjithëse fuqia e saj prodhuese është e pashembullt, pak toka punohet...

Prizreni
Një nga qytetet më të mëdha të Shqipërisë, qendër e një sanxhaku që bën pjesë në vilajetin e Kosovës. Gjendet në rrëzën veriperëndimore të malit Sharr dhe buzë një lumi të vogël, të quajtur Bistrica, 55 km veriperëndim të Shkupit, që është qendra e vilajetit, 140 km në veriperëndim të Manastirit dhe 125 km në lindje të Shkodrës. Është një qytet i bukur me 38 000 frymë, me disa medrese, me Pazar të madh, 24 xhami, një shkollë plotore. Përmbi qytet gjendet një kala e fortë, një pallat i vjetër për të banuar nëpunësit e qeverisë. Ka shumë ujë rrjedhëse, disa ura 1000 dyqane, shumë punishte për përpunimin e armëve,gërshërëve, thikave dhe veglave të tjera prej çeliku, si edhe punishte për përpunimin e argjendit. Ka, gjithashtu disa punishte lëkure dhe tregti të madhe. Krejt popullsia është shqiptar dhe shumica mysliman, pjesa tjetër janë ortodoks dhe katolikë. Ka edhe pak vlleh dhe sllavë.
Banorët merren me tregti dhe zejtari, ata janë shumë të paduruar dhe pashtruar. Para turqve, Prizreni ka qenë pushtuar nga serbët, të cilët për disa kohë e kishin kryeqytet. U pushtua nga sulltan Mehmeti i II. Meqenëse është qendër e pjesës lindore të Greqisë, prej kohësh disa herë ka qenë qendër vilajeti dhe kohët e fundit i është bashkuar vilajetit të Kosovës
Sanxhaku i Prizrenit është një nga gjashtë sanxhakët që formojnë vilajetin
Kosovës dhe gjendet në anën perëndimore të saj. Ky sanxhak më parë përfshinte edhe Gjakovën e Pejën dhe shtrihej deri në kufirin me Malin e Zi. Sot është një sanxhak i vogël, i përbërë nga vetë Prizreni dhe nga kazatë e Lumës dhe Tetovës. Përfshin 400 fshatra dhe ka 260 000 frymë. Përveç pak të krishterëve, që jetojnë në qytetin e Prizrenit, krejt popullsia e sanxhakut janë musliaman dhe shqiptarë. Banorët e qytetit të Prizrenit flasin shqip e turqisht. Sanxhaku gjendet në dy anët e malit të Sharit. Toka e anës perëndimore, megjithëse punohet shumë, nuk është aq prodhuese, kurse ana lindore dhe në veri të Sharit është shumë pjellore. Prodhohen shumë drithërat e ndryshme, rrushi dhe pemë të tjera shumë të mira. Sidomos janë të dëgjuar mollët, dardhat, kumbullat, pjeshkët, et. Në Stamboll shiten mollë të quajtura me emrin "mollë shqiptare" që sillen këtu nga Prizreni dhe Tetova. Prodhohet edhe verë e mirë. Ka shumë pyje dhe kullota, prandaj popullsia rrit shumë dhen e dhi, si dhe bagëti të tjera. Këtu ka shumë drurë mani dhe prodhohen me shumicë fshikëza mëndafshi, nga të cilat bëhet mëndafshi në Prizren. Kazaja e Prizrenit përbëhet nga qyteti dhe 190 fshatrat, që gjenden në toka të sheshta në anën veriperëndimore, duke përfshirë edhe krahinën e Rahovecit. Toka është prodhuese dhe janë të dëgjuara sidomos mollët e saj.