Rilindja Kombetare

[Psikologu]

ZHVILLIMI I IDEOLOGJISE DHE I KULTURES SE RILINDJES KOMBETARE
(VITET 80 Te SHEK. XIX - 1912)

1. MENDIMI POLITIKO-SHOQEROR, SHKRIMI DHE SHKOLLA SHQIPE

Levrimi i gjuhes shqipe dhe perhapja e shkrimit shqip
Pas themelimit te Lidhjes se Prizrenit me 1878 dhe te Shoqerise se Stambollit me 1879 mori hov levizja per levrimin dhe studimin e gjuhes shqipe. Mendjet me te ndritura te kohes, si Kostandin Kristoforidhi, Naim Frasheri, Sami Frasheri, Jeronim de Rada, Pashko Vasa, Jani Vretoja, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta etj., duke e njohur mire gjuhen amtare dhe duke pasur besim te patundur ne zhvillimin e saj te shpejte, iu perveshen me zell nje pune te shumanshme qe nuk vonoi te jepte perfundime te dukshme. Drejtimet kryesore te perpjekjeve te tyre, qe kushtezoheshin nga kerkesat e kohes, ishin perhapja e shkrimit shqip, pastrimi i gjuhes shqipe nga fjalet e huaja te panevojshme, pasurimi i saj sidomos me terma shkencore e me fjale te tjera te fjalorit abstrakt dhe perpunimi i disa normave gjuhesore qe do te conin shkalle-shkalle ne zhvillimin e vazhdueshem te gjuhes letrare shqipe. Me keto perpjekje atdhetaret rilindes synonin te forconin bashkimin dhe afirmimin kombetar te popullit shqiptar, per te cilet nje faktor vendimtar ishte gjuha, si tipar themelor qe dallon cdo komb.
Alfabeti i Shoqerise se Stambollit (1879) me 36 shkronjat e tij i plotesonte mire kerkesat fonologjike te gjuhes shqipe dhe, me gjithe mungesen e shkollave shqipe, ishte perhapur nder shqiptaret brenda e jashte vendit. Por, duke qene i perzier edhe me disa shkronja greke dhe me disa shkronja te vecanta, ai paraqiste mjaft veshtiresi per botim librash e fletoresh neper shtypshkronja. Pervec kesaj, megjithese beri te mundur menjanimin e disa alfabeteve te perdorura me pare, alfabeti i Stambollit nuk mbeti i vetmi alfabet per shkrimin e shqipes. Keshtu ne Shkoder vijoi te perdorej alfabeti tradicional i shkrimtareve klerike te Veriut. Madje, ne kapercyell te shek. XX ne ate qytet u vune ne perdorim dy alfabete te reja: alfabeti thjesht latin i Shoqerise "Bashkimi", i themeluar me 1899 nga Preng Doci, Gjergj Fishta etj., dhe alfabeti i Shoqerise "Agimi", i formuar me 1901 nga Zef Mjeda, Ndre Mjeda etj. Gjate kesaj periudhe ne Shkoder nuk munguan edhe perpjekjet per ta shkruar shqipen me alfabetin arab.
Rilindesit u perpoqen edhe per pastrimin e pasurimin e fjalorit, gje qe diktohej nga vete gjendja e gjuhes shqipe, e cila, ne kushtet e nje prapambetjeje te gjithanshme te popullit shqiptar, ishte e mbushur me fjale te huaja dhe kishte mbetur e varfer sidomos per fjale te fushave te ndryshme te shkences e te kultures. Per t'ia arritur ketij qellimi te dyanshem u shfrytezuan me shume mjetet fjaleformuese te gjuhes shqipe, duke krijuar keshtu nje numer te madh fjalesh te reja, nje pjese e mire e te cilave i kane qendruar kohes. Te tilla jane, p.sh., fjalet ndergjegje, vetedije, cilesi, sasi, folje, rrokje, peremer, atdhe, memedhe, kryeqytet, qyteteroj etj. eshte e vertete se perpjekje per te krijuar fjale te reja ishin bere edhe me pare, duke nisur qe nga Buzuku, Budi e Bogdani e deri te Naum Veqilharxhi. Por perpjekjet e dhjetevjecarit te fundit te shekullit te kaluar ne kete fushe dalloheshin per karakterin e tyre me te vetedijshem, per permasat e gjera dhe per perhapjen e madhe qe paten.
Per pasurimin e fjalorit te gjuhes shqipe u shfrytezua ne radhe te pare visari i pasur i gjuhes popullore. Per kete qellim u mblodhen nga goja e popullit fjale e shprehje te rralla qe rilindesit i shtine ne perdorim ne veprat e tyre. Ne kete pune fisnike u dallua ne menyre te vecante Kostandin Kristoforidhi, i cili i ra kryq e terthor mbare vendit, duke mbledhur nje visar te pasur, qe e perfshiu edhe ne vepren e tij madhore "Fjalori i gjuhes shqipe". Por kete veper me vlere te madhe autori nuk mundi ta botonte sa qe gjalle. Pas shume perpjekjesh, ky fjalor u botua me ne fund me 1904 ne Athine. Fjalori nuk kishte karakter dialektor, si fjaloret e botuar me pare, por ishte nje fjalor i mbare shqipes. Shpjegimet aty jepeshin ne gjuhen greke, por kishte edhe shpjegime plotesuese shqip. Ata qe nuk dinin greqisht e perdornin per te gjetur ekuivalenten greqisht te fjales shqipe.
Me 1908 u botua ne Shkoder nga Shoqeria "Bashkimi" nje tjeter fjalor i gjuhes shqipe me shpjegimet ne gjuhen italiane.
Drejtimi tjeter kryesor, ku u perqendruan perpjekjet per levrimin dhe studimin e gjuhes shqipe, ishte perpunimi i disa normave drejtshkrimore e gramatikore dhe studimi i struktures gramatikore te gjuhes. Edhe ne kete fushe puna nuk nisi nga e para. Perpjekje te tilla ishin bere edhe me perpara. Por pas vitit 1880, ne kushtet e reja te rritjes se levizjes kombetare, shtrohej detyra per nje pune me te vetedijshme dhe me synime me te qarta. Ne shkrimet shqipe duheshin zbatuar disa norma drejtshkrimore qe t'i benin ato sa me te kuptueshme per te gjithe shqiptaret, pavaresisht nga baza dialektore. Per nje pune te tille te vetedijshme shprehen ne shkrimet e tyre sidomos Kostandin Kristoforidhi, Samiu, Naimi etj. Gjate kesaj periudhe u bene perpjekje edhe per nje afrim te dy varianteve te shkruara te shqipes. Por, ne kushtet e sundimit te huaj dhe te percarjeve krahinore e fetare, te ushqyera nga armiqte e jashtem e te brendshem, keto perpjekje nuk mund te shkonin larg. Ne keto rrethana, kur edhe nje pjese e shkrimtareve vijonin te perdornin ne shkrimet e tyre nje gjuhe thjesht dialektore, ishte shume e veshtire te perpunoheshin e te zbatoheshin nga te gjithe norma drejtshkrimore e gramatikore te njesuara. Megjithate, u be nje pune e madhe per vendosjen e disa normave drejtshkrimore e gramatikore, qe shenuan nje hap te rendesishem perpara ne zhvillimin e metejshem te gjuhes letrare shqipe.
Nje vemendje e posacme iu kushtua edhe studimit te struktures gramatikore te gjuhes e kjo duket qarte edhe nga botimi i disa gramatikave me vlere, te hartuara kryesisht nga autore shqiptare. Nga keto dallohen sidomos gramatika e Kostandin Kristoforidhit (1882), me shpjegim ne gjuhen greke, "Shkronjetorja ..." e Samiut (1886), qe eshte e para gramatike e gjuhes shqipe, gramatika e Gjergj Pekmezit (1908), me shpjegime ne gjuhen gjermane, gramatika shqipe e Anton Xanonit (1909) etj.
Puna per levrimin e per studimin e gjuhes beri te mundur zhvillimin e metejshem te gjuhes letrare shqipe.
Ne fund te shek. XIX dhe ne fillim te shek. XX u shtuan edhe me shume perpjekjet e atdhetareve shqiptare per lirine e mesimit te gjuhes shqipe dhe per celjen e shkollave shqipe. Edhe pas hapjes se shkolles se Korces ne vitin 1887, gjendja e arsimit ne Shqiperi mbeti e mjerueshme. Gjithe sistemi arsimor osman perbehej nga shkollat fillore (mejtepe) ne qytete e ne fshatra, nje pjese e madhe prane xhamive, nga disa shkolla gjysme te mesme ose qytetese (ruzhdie) qe funksiononin ne qytete, ndersa shkolla te mesme shteterore (idadie) ishin ngritur vetem ne kryeqendrat e kater vilajeteve. Mesimet zhvilloheshin kudo ne gjuhen turke, ndersa numri i femijeve qe i ndiqnin keto shkolla ishte shume i paket. Ne keto rrethana atdhetaret rilindes si ne memorandumet e peticionet e njepasnjeshme, qe i derguan Portes se Larte dhe Fuqive te Medha nga kolonite e mergimit e nga brenda vendit, ashtu edhe nepermjet organeve te shtypit shqiptar te viteve 1897-1908, protestuan ndaj kesaj gjendjeje te rende te arsimit ne Shqiperi dhe kerkuan me kembengulje qe shqiptareve t'u jepej e drejta e mesimit te lire te gjuhes amtare shqipe dhe qe te hapeshin kudo ne Shqiperi shkolla shqipe te te gjitha hallkave. Organet e shtypit theksonin se "ne shqiptaret duhet te hapim shkolla shqipe ne Shqiperi dhe te mesojme ne gjuhen tone", "te celim shkolla shqipe ne te gjitha anet e Shqiperise, ne cdo qytet dhe ne cdo fshat, me qellim qe te lulezohet Shqiperia" ("Shqiperia", 1897, "Gjuha shqipe dhe shqiptaret"; "Drita" 1903, "Kombet e tjera dhe shqiptaret" etj.)
Atdhetaret, me gjithe pengesat e qeverise turke, nuk i nderprene perpjekjet per te perhapur arsimin ne gjuhen amtare. Pervec dy shkollave shqipe te Korces, ne mjaft vise te Shqiperise, si ne Elbasan, Diber, Kruje, Korce, Berat, Gjirokaster, Kolonje, Starove, Vlore, Permet, Skrapar, cameri etj., funksiononin, ne shumicen e rasteve prane shtepive private, shkolla te fshehta shqipe, ne te cilat arsimtaret atdhetare u mesonin femijeve e te rriturve abetaren e gjuhes shqipe. Ne keto qendra, si edhe ne qytete te tjera te vilajeteve shqiptare, si ne Shkoder, Durres, Tirane, Prizren, Prishtine, Shkup, Manastir etj., mesuesit atdhedashes u mesonin fshehurazi shkrimin shqip nxenesve ne shkollat e huaja turke, greke etj.
Atdhetaret rilindes protestuan ne ato raste kur Austro-Hungaria beri perpjekje per te zevendesuar gjuhen shqipe, qe ishte futur ne shkollat e saj, me gjuhet e huaja. Ne vitet 1898-1900 shpertheu konflikti ndermjet popullsise se Prizrenit dhe agjenteve konsullore austro-hungareze, qe deshen te fusnin ne shkollen shqipe te qytetit sllavishten. Vatikani me 1898 largoi nga kjo shkolle kleriket shqiptare nga Prizreni dhe emeroi ne vend te tyre klerike e murgesha kroate, qe filluan te perdornin ne shkolle krahas shqipes edhe sllavishten. Meqenese kerkesat e popullsise se Prizrenit per pezullimin e mesimit ne gjuhen sllave nuk u moren parasysh, ajo ngriti me 1899 nje shkolle te re shqipe te pavarur, ne te cilen jepte mesim Mati Logoreci. Ne keto perpjekje atdhetaret prizrenas paten edhe perkrahjen e popullsise se Shkodres dhe te viseve te tjera. Shkolla e re terhoqi shumicen e nxenesve te Prizrenit. Ne konfliktin per ceshtjen e shkolles se Prizrenit (qe zgjati 2 vjet) nderhyri me kerkesen e Vjenes edhe policia turke, e cila arrestoi mjaft shqiptare atdhetare. Qendresa e gjate e protestat e vazhdueshme te popullsise se Prizrenit bene me ne fund efektin e tyre; me 1900 u kthyen ne Prizren kleriket e larguar shqiptare dhe u hoqen nga shkolla mesuesit e huaj. Pas kesaj te dyja shkollat u bashkuan ne nje shkolle te vetme.

[Psikologu]

Keshtu ndodhi edhe ne Tirane, ku ne saje te kerkesave kembengulese te rretheve atdhetare, ne shkollen austriake te ketij qyteti, ne kundershtim me vendimin e kryepeshkopit katolik te Durresit, u vune ne perdorim tekstet e pergatitura nga Shoqeria e Stambollit.
Ne saje te perkrahjes se popullit dhe te vendosmerise se mesuesve atdhetare, edhe Mesonjetorja shqipe e Korces, qe ishte e vetmja shkolle shqipe legale, u beri balle per nje kohe te gjate perndjekjeve dhe intrigave te qeveritareve osmane dhe mitropolise se Korces. Ne vitet e fundit te shek. XIX, kur drejtor i saj u be Nuci Naci, ajo u kthye ne nje shkolle te rregullt fillore me kater klase, ku ndiqnin mesimet 80-100 femije te krishtere e myslimane nga 20-40 qe kishte me pare. Pervec drejtorit, ne shkollen e djemve te Korces jepnin mesime edhe arsimtaret Thanas Nona e Nikolla Lako, ndersa te rriturve abetaren shqip ua mesonte Kristo Vodica. Por edhe kjo shkolle me ne fund u mbyll ne vitin 1902, kur autoritetet osmane, te nxitura edhe nga peshkopi ortodoks grek, arrestuan mesuesin dhe drejtorin e saj te fundit Nuci Nacin, te akuzuar si pjesemarres i nje "organizate te fshehte" shqiptare.
Shkolla e vajzave te Korces, ku jepnin mesim Sevasti Qiriazi (qe ishte edhe drejtoreshe e saj), Fanka Efthimi dhe me pastaj Polikseni A. Dhespoti (Luarasi) e Thanas Sina, dha ndihme te madhe per disa vjet ne perhapjen e shkrimit shqip e te ndjenjave atdhetare tek te rejat dhe te popullsia e qytetit. Ajo frekuentohej nga 50 nxenese, disa prej te cilave, duke qene nga viset e tjera, ishin konviktore. Por edhe kjo shkolle u mbyll me 1904 nga autoritetet osmane.
Ndersa pengonte perhapjen e mesimit te gjuhes shqipe dhe merrte masa te rrepta ndaj mesuesve e prinderve, sidomos ndaj atyre myslimane qe conin femijet ne shkollat shqipe, qeveria osmane, duke qene nen presionin e shteteve fqinje e te Fuqive te Medha, lejonte celjen ne qytetet e Shqiperise te shkollave te reja te huaja, greke, bullgare, serbe etj.
Krahas ketyre, perhapja e shkrimit shqip pengohej gjithashtu nga mungesa e nje alfabeti te perbashket per gjithe shqiptaret. Atdhetaret shqiptare me te drejte e shihnin mungesen e nje alfabeti te njejte si nje shenje dasie qe pengonte bashkimin e konsolidimin kombetar te shqiptareve.
Por si ceshjtja e shkolles shqipe, ashtu edhe ajo e vendosjes se nje alfabeti te njejte te gjuhes shqipe, qene shnderruar ne probleme politike, zgjidhja e te cilave do te varej nga zhvillimi i pergjithshem i Levizjes Kombetare Shqiptare.

[Psikologu]

2. LETERSIA DHE ARTET

Letersia
Ringjallja nacionale, levrimi i shqipes si gjuhe e kultures, organizimi i arsimit kombetar dhe themelimi i letersise kombetare ne rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit te pavarur ne rrafshin politik, keto ishin pikat kyce te programit te levizjes se Rilindjes, prej se ciles lindi shkolla e romantizmit shqiptar te shek. XIX, qe u perurua ne vepren "Kenget e Milosaos" (1836) te Jeronim de Rades per te marre formen e plote ne veprat e Naim Frasherit, Pashko Vases, Ndre Mjedes, Zef Serembes, Gavril Dares (te Riut), Andon Z. cajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtes, Filip Shirokes e te tjereve. Ishte ky nje romantizem tipik ballkanik, i mbrujtur me frymen e clirimit kombetar, me mallin e mergimtarit dhe me patosin retorik te evokimit te mesjetes shqiptare, domethene te lufterave te Gjergj Kastriotit Skenderbeut. Letersia e Rilindjes u frymezua nga idete e romantizmit nacional dhe te iluminizmit, qe u kultivuan ne rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht ne mergim, ne ngulimet e vjetra shqiptare ne Itali dhe ne ngulimet e reja ne Stamboll, Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkolle letrare levroi kryesisht poezine. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftetar e me pak njeriu tragjik. Ne procesin e zhvillimit te saj nisen te integrohen gjithnje e me shume ne te edhe idealet shoqerore demokratike te ndikuara nga orientimi ne pergjithesi perendimor i kultures shqiptare te Rilindjes. Kete prirje e shprehu ne menyre poetike, Naim Frasheri, ne vargjet sintetike: "Jak' o dit' e uruar, / Qe lint nga perendon".
Pjese e ketij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtarise letrare me idealet humaniste per rilindjen e njeriut dhe lirine e individit, per persosjen e tij morale dhe emancipimin e tij nga prangat e mesjetes, nga mendesia e normat e moralit te saj qe e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante ne padije e erresire. Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letersise shqipe boten shpirterore te individit, dramat e kerkimet e tij morale, nje bote ne levizje e te trazuar, nje shpirt te zgjuar nga gjumi mesjetar qe e mpinte mendjen njerezore.
Nje tipar i rendesishem i kultures dhe i letersise se Rilindjes eshte rigjallerimi dhe rivleresimi i vlerave tradicionale te kultures shqiptare, sidomos lidhja e ngushte e saj me folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike te krijimtarise gojore popullore. Gjurmimi i kesaj tradite dhe botimet ne fushe te saj ("Rapsodi te nje poeme arbereshe" me 1866 nga De Rada, "Permbledhje te kengeve popullore dhe rapsodi te poemave shqiptare" me 1871 nga Zef Jubani, "Beleta shqiptare" me 1878 nga Thimi Mitkoja, "Valet e detit" me 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjese e programit kulturor te Rilindjes Kombetare per afirmimin e identitetit etno-kulturor te shqiptareve.
Por letersia e kultura e Rilindjes u zhvilluan ne marredhenie te ngushta me kulturat perendimore e lindore, duke marre prej tyre ato elemente qe i pergjigjeshin frymes se tyre dhe duke ruajtur natyren vendase.
Levizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi nje kulture te re; ajo hapi epoken e kultures moderne te shqiptareve.
Fillimet e letersise se Rilindjes lidhen me krijimtarine poetike te nje grupi poetesh nga veriu, te cilet qendrojne ne kapercyell te dy koheve. Nga njera ane ata me shkrimet e tyre fetare zgjasin, pas nje heshtjeje gati trecerekshekullore, traditen e letersise se vjeter klerikale katolike, kurse nga ana tjeter me disa vjersha te tyre, ku u buthtuan motivet e para atdhetare, u bene nismetare dhe pararendes te letersise se re. Keta ishin Preng Doci (1847-1917), abati i Mirdites, Pjeter Zarishi (1806-1866) nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arberesh i ardhur si misionar franceskan ne Shqiperi dhe Ndue Bytyci (1847-1917) prej Kosove.
Disa vjersha te ketyre poeteve jane te mbrujtura me frymen atdhetare dhe me notat e kushtrimit per lufte kunder pushtuesit, duke i hapur udhen edhe nje levizjeje te gjere artistike letrare, qe do te zhvillohej ne Shkoder ne mbarim te shek. XIX dhe qe pati si perfaqesues te saj Ndre Meden, Gjergj Fishten, Luigj Gurakuqin, Filip Shiroken.

[Psikologu]

2. LETERSIA DHE ARTET

Naim Frasheri (1846-1900)
Naim Frasheri eshte figura qendrore e letersise se Rilindjes dhe nje nga perfaqesuesit me te shquar te levizjes kombetare, njeriu qe u pagezua per se gjalli si "apostull i shqiptarizmes" dhe "bilbili i gjuhes shqipe". Lindi ne Frasher te Dangellise, ku mori mesimet e para nga hoxha i fshatit. Me shpernguljen e familjes ne Janine, prane vellait te madh Abdylit, qe sherbente si nepunes atje, Naimi hyri ne gjimnazin Zosimea te qytetit, ku mori nje kulture te gjere per kohen. Pervec njohjes me kulturat klasike, pervec se persosi njohurite ne persisht dhe mesoi edhe gjuhe te tjera, si greqishten, frengjishten etj., Naimi atje ra ne kontakt me idete e iluminizmit freng, qe i hapi udhen Revolucionit te vitit 1789; lexoi Rusone e Volterin, per te cilet ruajti nje admirim te vecante gjate gjithe jetes, ashtu si e ruajti edhe per shkrimtaret e medhenj te shkolles se romantizmit francez, Hygone, Lamartinin e te tjere. Naimi u ndodh keshtu ne kryqezimin e dy kulturave, te kultures lindore e te kultures perendimore, te cilat lane gjurme ne formimin dhe ne vepren e tij, pa mundur te shtypin natyren e saj vendase.
Pasi kreu me 1870 gjimnazin, Naimi shkoi ne Stamboll per te gjetur pune, por klima nuk i shkoi shendetit te tij te dobet dhe u kthye ne Shqiperi, ku punoi per dhjete vjet si nepunes dogane ne Janine, ne Sarande e ne Berat. Me 1882 u vendos perfundimisht ne Stamboll prane vellait, Samiut, ku edhe mbylli syte me 20 tetor 1900. Atje ai u be shpirti i Shoqerise se Stambollit qe e kryesonte Samiu.
Por ne vitet e Lidhjes se Prizrenit Naimi u ndodh ne Shqiperi dhe mori pjese aktive ne ngjarjet e saj, sidomos ne organizimin e mbledhjeve qe u bene ne Frasher e ne Janine per mbeshtetjen e perkrahjen e Lidhjes. Me 1880 shkroi te paren veper shqip me permbajtje atdhetare, poemthin "Shqiperia", e cila u prit me entuziazem ne rrethet patriotike. Ne kete poeme ai shpalli poetikisht te gjitha idete qe do te formonin me tej trungun e vepres se tij atdhetare dhe te gjithe poezise atdhetare te Rilindjes.
Naimi iu kushtua teresisht veprimtarise atdhetare; ai dha ndihmese te shquar per botimin e revistes "Drita - Dituria", dhe ne nje periudhe te shkurter 13-vjecare (1886-1899) botoi 15 libra. Vetem ne vitin 1886 botoi ne shtypshkronjen e Bukureshtit 6 libra, "Bageti e Bujqesija", "Vjersha per mesonjetoret e para", "E kendimit te cunave kendonjetoreja" me dy vellime, "Istori e pergjithshme" dhe "Diturite". Me pas do te botonte "Tehajylat" ("enderrimet", 1885), "Lulet' e veres" (1890), "Mesime" (1894), "Parajsa dhe fjala fluturake" (1894), "Gjithesia" (1895), "Fletore e bektashinjve" (1896), "Istori e Skenderbeut" (1898), "Qerbelaja" (1898), "Istori e Shqiperise" (1899) e te tjera.
Sic shihet, nje vend te gjere i dha ai botimit te librave per te cilat kishte nevoje shkolla shqipe. Si atdhetar iluminist ai i kushtoi vemendje jo vetem pajisjes se brezit te ri me dije shkencore. Naimi kishte koncepte te perparuara pedagogjike. Ai ishte per barazine e djemve dhe te vajzave per te mesuar, per perfshirjen e lendeve shkencore ne programet shkollore, per nje edukate morale te persosur dhe per njesimin e mesimit me edukaten.
Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letersise kombetare dhe luajti nje rol te dores se pare per zgjimin e vetedijes atdhetare te bashkekombesit. Ai u be themeluesi i nje letersie te re me permbajtje atdhetare e njerezore, me force artistike dhe me vlera te shquara stili, duke zgjeruar jo vetem tematiken dhe problematiken e saj, por duke i kthyer fjales shqipe forcen e saj estetike, duke i dhene shqipes fytyren e nje gjuhe te levruar te kultures moderne te shqiptareve. Me poemat e vjershat e tij lirike Naimi i kendoi mallit e dashurise per atdhe, krenarise kombetare dhe te kaluares se lavdishme te shqiptareve. Por ai zbuloi edhe te fshehtat e shpirtit njerezor duke medituar per jeten dhe vdekjen, bukurine dhe dashurine, qenien dhe mosqenien, perendine dhe gjithesine, ne frymen e panteizmit poetik e filozofik qe karakterizon mendimin e tij.
Nje himn te pashoq i thur Naimi dashurise per atdhe e mallit per te, bukurive te natyres shqiptare e krenarise kombetare ne poemen "Bageti e Bujqesija". Me kete veper Naimi krijoi poezine e madhe te atdheut dhe me nje gjuhe magjepse poetike shprehu ndjenja e emocione qe s'kishte mundur t'i krijonte para tij poezia shqipe. Ai shpalli mbi te gjitha ndjenjen e krenarise kombetare, permes vargjeve: "Ti Shqiperi me ep ndere, / Me ep emerin shqipetar; / Zemerne ti ma gatove / Plot me deshire dhe me zjarr".
Poema eshte nje shfrim lirik i ndjenjave te poetit te pushtuar nga malli i gjuhes dhe i bukurive te vendlindjes, nga kujtimet e rinise se kaluar ne gji te saj, te poetit te magjepsur nga kulti i tokes dhe i punes, te poetit qe e perjeton dashurine per Shqiperine dhe krenarine per te si nje ndjenje njerezore qe kerkon t'ua percjelle gjithe bashkatdhetareve te vet, me fjalen e vet poetike, me gjuhen e zemres se zjarrte, qe zhuritet nga malli e dashuria per cdo gje shqiptare.

[Psikologu]

Naimi pohoi me gjuhen e artit qenien e atdheut e te atdhetarizmit shqiptar, duke krijuar imazhin poetik te memedheut qe u mungonte shqiptareve, qe e kishin dhe nuk e shikonin ose nuk e ndienin se e kishin ashtu te bukur e madheshtor, ashtu si e pershkruan poeti, te ringjallur se vdekuri me nje dashuri te pergjeruar prej fjales poetike. Ky imazh i ftonte shqiptaret te ktheheshin ne atdhe. Metafora e madhe e kthimit, e pranishme jo vetem ne kete poeme te Naimit, por ne gjithe letersine romantike te Rilindjes, nuk eshte e njejte me endrren romantike per t'u kthyer ne viset ekzotike, ose ne gjirin e jetes se lire e te paperlyer nga semundjet e qyteterimit modern; nuk eshte thjesht nje arratisje romantike larg rremujes e rremetit te jetes urbane, por nje mall per atdheun e humbur dhe nje thirrje qytetare per t'iu kthyer vlerave te vendlindjes, per t'i ringjallur ato e bashke me to per te ringjallur kombin. Ky ishte misioni i poezise se Naimit, i cili u njejtesua ne vetedijen e kombit me qiririn qe digjet per njeriun dhe per lirine.
Historia, sidomos epoka e Skenderbeut, perbente per rilindesit nje trashegim te cmuar dhe nje deshmi te identitetit e te se drejtes se shqiptareve per te jetuar te lire ne atdheun e tyre. Me vetedijen e ndikimit te madh te se kaluares per formimin e ndergjegjes kombetare dhe per zgjimin e ndjenjave liridashese, Naim Frasheri krijoi poemen epike "Istori e Skenderbeut", e cila, pikersht per keto arsye, u be nje nga veprat me te lexuara gjate Rilindjes. Me kete veper ai realizoi nje enderr te lashte te shqiptareve, per te pasur edhe ata si popujt e tjere eposin e tyre historik. Poema evokoi me nje patos te ngritur atdhetar e romantik qendresen peseshekullore te shqiptareve kunder vershimit osman dhe heroin e kesaj qendrese, figuren e Gjergj Kastriotit Skenderbeut.
Naim Frasheri ishte njeri i Rilindjes dhe Rilindja Shqiptare bashkonte ne vetvete idealet politike qytetare te rilindjes se kombit dhe idealet humane te rilindjes se njeriut. Rilindja e kombit dhe liria e kombit ne mendimin e Naimit eshte e lidhur me rilindjen e njeriut e me lirine e njeriut, me zgjimin e pasurimin e tij mendor e shpirteror, me persosjen e tij morale. Ne kete veshtrim perjetimet lirike te Naimit te shprehura ne vjershat e "Luleve te veres" synojne te afirmojne nje bote te re ndjenjash njerezore, aspiraten e poetit per emancipimin e njeriut dhe per pohimin e individualitetit e te personalitetit te tij.
Keto motive i sollen nje risi e nje pasuri artistike te panjohur me pare poezise shqipe; me to Naim Frasheri themeloi stilin e mirefillte lirik ne letrat shqipe dhe ngriti fjalen shqipe ne rrafshin e poezise e te artit te vertete.
Vepra e Naim Frasherit sintetizoi prirjet me te mbara te zhvillimit historik e kulturor kombetar te shqiptareve dhe beri epoke duke e nxjerre ne nje udhe te re letersine e tyre.
Disa shekuj te shqipes se shkruar para Naimit kishin krijuar nje tradite, ne thellesi te se ciles gjellinte dashuria per gjuhen shqipe dhe gjente shprehje prirja e nje zhvillimi te mevetesishem kulturor te nje kombi qe e dallonte veten nga te tjeret edhe ne kete rrafsh, sado qe trysnia e gjuheve dhe e kulturave te huaja mbi te ishte e madhe. Por rendesine e kesaj tradite e kufizonte fakti qe shpirti i shqipes ndrydhej ne te brenda funksionit kryesisht didaktik, utilitar, te letersise se shekujve XVI-XVIII, si dhe fakti qe ajo nuk kishte arritur te fitonte vazhdimesine e njesine e brendshme.
Vepra e Naimit kaperceu keto kufizime, prandaj ajo shenoi nje ndryshim epokal ne kulturen shqiptare duke krijuar nje letersi te nje tipi te ri qe shprehu shpirtin e kombit e te kohes me nje gjuhe poetike, ne te cilen fjala shqipe tingelloi me te gjitha vlerat e saj te shprehjes plastike e veterefleksive.
Duke vene ne baze te gjuhes se poezise gjuhen popullore, Naim Frasheri e emancipoi shprehjen poetike nga konvencionalizmi dhe i cliroi fjalet nga inercia e nje tradite te ngurtesuar prej gjuhes se konsakruar te librave te dogmes, ose prej trysnise se modeleve te huaja poetike. Me vepren e Naimit letersia shqiptare mohoi ne thelb traditen e zhvillimit te saj te varur nga ndikimi i letersive dhe i kulturave te tjera; ajo nisi te zhvillohej ne menyre te pavarur si letersi e kombit shqiptar, me tiparet e veta. Naimi e afroi keshtu letersine me proceset e zhvillimit shpirteror e kombetar te shqiptareve dhe e beri shprehese te njemendte te ndergjegjes se tyre morale e estetike.
*

Ne fund te shek. XIX dhe ne fillim te shek. XX shfaqen dukuri te reja ne zhvillimin e letersise shqipe, e cila ndonese vijon te mbetet brenda kuadrit te Rilindjes, nis te njohe procesin e dizintegrimit te romantizmit si drejtim letrar. Nje brez me i ri shkrimtaresh qe erdhen pas Naimit, duke ndjekur traditen e Rilindjes ne trajtimin e motivit patriotik, e pasuruan me nje problematike te re shoqerore permbajtjen e letersise, me gjini e forma te reja te shprehjes artistike. Ne krijimtarine e disa syresh u pershenjen shfaqjet e para te realizmit. Ne kete grup shkrimtaresh bejne pjese Andon Z. cajupi, Asdreni, Ndre Mjeda, Gjergj Fishta, Faik Konica e te tjere. Ata e vazhduan krijimtarine e tyre edhe pas vitit 1912, kur mbyllet epoka e Rilindjes si etape historike. Krijimtaria e dy te fundit i perket me shume fazes se re qe nisi ne zhvillimin e letersise shqipe pas krijimit te shtetit te pavarur shqiptar.

[Psikologu]

2. LETERSIA DHE ARTET

Andon Z. Cajupi (1866-1930)
Andon Zakoja, i njohur me pseudonimin Cajupi, lindi ne Sheper te Zagorise, ku mori edhe mesimet e para. Me pas u shkollua ne nje lice francez ne Aleksandri, kurse studimet e larta per drejtesi i kreu ne Gjeneve. Prej andej u kthye ne Egjipt ku e ushtroi fare pak profesionin per te cilin u diplomua dhe iu kushtua teresisht levizjes patriotike, duke u bere nje nga figurat qendrore te kolonise shqiptare te Misirit.
Shkrimi i pare qe njihet prej cajupit eshte artikulli "Duke kerkuar nje alfabet", botuar ne revisten "Shqiperia" te Bukureshtit. Ne kete artikull te shkruar ne frengjisht poeti i ardhshem mbron idene e perdorimit te alfabetit latin dhe parashtron pikepamjet e tij te perparuara per zhvillimin e levizjes kombetare.
Me 1902 cajupi doli para lexuesit me permbledhjen poetike "Baba Tomori", qe beri jehone dhe u prit mire per frymen luftarake qe mbartte poezia e tij dhe per risine qe ajo sillte ne motivet, ne frymen dhe ne mjetet e shprehjes. Ne vjershat atdhetare ndihet ndikimi i Naimit, vecse poezia e cajupit me kete teme pershkohet nga nota te forta luftarake dhe nga thirrje te hapura per te rrokur armet kunder pushtuesit. "cvish rrobat e Roberise, / Memedhe, / Vish armet e trimerise, / Se ke ne!" shkruan cajupi ne vjershen "Shqipetar".
Ne poezine e tij te zjarrte cajupi u bente jehone zhvillimeve te vrullshme ne levizjen kombetare me agimin e shekullit te ri, qe cuan ne formimin e cetave te lirise dhe ne kryengritjet e medha te viteve 1910-1912.
Poezia e cajupit vinte gishtin edhe ne plagen e percarjes e te vellavrasjes dhe i ftonte shqiptaret te linin pas merite e te bashkonin armet kunder pushtuesit osman e kunder synimeve te shovinisteve fqinje. Demokratizmi i permbajtjes, notat luftarake dhe fryma satirike demaskuese ndaj armiqve te ceshtjes kombetare e bene poezine e cajupit te perhapet shpejt e te kete nje ndikim te madh te lexuesit.
Me nje ndjenje te holle poetike ka trajtuar cajupi edhe motivet dashurore e ato shoqerore ne disa prej vjershave me te mira te "Baba Tomorit". Ne fund te kesaj permbledhjeje ai ka perfshire edhe komedine "14 vjec dhenderr", nje komedi realiste qe zuri vend te sigurt ne repertorin e teatrit shqiptar. Me 1910 ai shkroi komedine tjeter "Pas vdekjes", e cila u botua me 1937, 7 vjet pas vdekjes se poetit. Komedia zhvilloi idene e fejtonit "Klubi i Selanikut", botuar prej tij me 1909, duke demaskuar ata qe ishin bere vegel e xhonturqve ne Shqiperi dhe duke vene ne loje naivet qe binin ne gracken e propagandes xhonturke.
E kesaj periudhe eshte edhe poema satirike ne doreshkrim "Baba Musa lakuriq", nje ritregim parodik i ngjarjeve te bibles. Me kete veper ai e zgjeron shume rrethin e motiveve dhe problematiken e poezise shqipe, peruron kritiken ndaj veseve e thelbit moral te njeriut, duke sjelle ne letersine shqipe nje permase te re, qe do ta thellonte me tej satira e Gjergj Fishtes dhe e Faik Konices.
Me cajupin nis te shfaqet ne jeten e re letrare shqiptare tipi i poetit civik, qe ndjeu nga te paret krizen e idealeve te Rilindjes, edhe pse me ato e lidhnin mijera fije. Ai pati kurajon ta shihte te verteten ne sy, sepse i kishte dale dehja nga romantizmi nacional i Rilindjes, i cili, i marre integralisht, pa nje qendrim kritik dhe vetekritik, nuk i pergjigjej me situates se re historike. Perballe imazhit te nje jete idilike, poetit i vrisnin syte plaget shoqerore e morale ne trupin e kombit, kur demaskoi pa meshire bejleret e feudalet e degraduar. Perballe mitit te harmonise shoqerore ai shihte kundershti e kontraste te mprehta, te cilat i pikasi edhe ne gjirin e levizjes kombetare. Ne ndeshjen midis vetedijes romantike dhe vetedijes realiste, kritike te cajupit po fitonte kjo e fundit, duke i hapur rrugen realizmit ne letersine shqiptare te fillimit te shek. XX.
cajupi u be nje poet popullor edhe sepse e mbrujti poezine e tij sipas modeleve te poezise popullore. Ai mbeti nje shembull klasik i poetit qe shprehu shpirtin e popullit me nje gjuhe poetike te thjeshte e te drejtperdrejte, por shprehese dhe te fresket.

[King_Gentius]

Në rrugë për Elbasan

U nisëm nga Malësia e Gjakovës për të kryer misionin që na ishte ngarkuar. Për të hequr dyshimet e agjentëve turq, Sali Hoxha ishte veshur si hafëz me çallme dhe me xhybe, kurse ne i kishim ndërruar emrat : Gorja mbante emrin Hasan dhe unë Mehmet. Mik pas miku arritëm në një fshat të Matit. Kur filluam të faleshim sipas zakonit , i zoti i shtëpisë na tha me të qeshur : “ Mjaft u falët se unë e di cilët jeni. Unë do t’ju shoqëroj me një njeri të sigurtë që të mos bini në duart e qeverisë” . Aty morëm vesh se autoritetet turke kishin lajmëruar se përgatisnim truallin për zbarkimin e trupave italiane në Shqipëri, prandaj duhej të kapeshim gjallë a vdekur.

Në një fshat të Kurbinit, shoqëruesi na dorëzoi te një farë Ismail Efendiu, i cili ishte oficer i xhndarmërisë turke. Ismail Efendiu kishte marrë urdhër që të na kapte, prandaj kishte nxjerrë 100 xhandarë, të cilët na kërkonin nëpër fshatra. Por, ja ne ramë në shtëpi të tij. Ai u bind që ne nuk ishim agjentë italianë, por patriotë shqiptarë, që luftonim për lirinë e Shqipërisë. Ai na priti mirë dhe na siguroi se nuk do të pësonim gjë. Për të mos rënë në sy të xhandarëve që na ndiqnin, ai lajmëroi në Kurbin Abdi Toptanin, që të na fshihte në një vend të sigurtë. Për të mbuluar gjurmët, ai do ta rrethonte shtëpinë e Abdi Toptanit, prandaj duhej të qëndronim të fshehur në pyll. Dhe kështu ngjau.

Abdi Toptani na priti mirë e na fshehu në pyll, ku qëndruam dy ditë. Xhandarët e rrethuan shtëpinë e tij, e kontrolluan dhe pasi nuk gjetën gjë, u larguan. Të shoqëruar nga njerëzit e Abdi Toptanit, u larguam nga Kurbini dhe ramë në shtëpi të Irfan Ohrit. Këtij, ashtu si dhe Abdi Toptanit, i treguam mbi kryengritjen në Kosovë dhe theksuam nevojën e organizimit të një lëvizje të përgjithshme kundër Turqisë. Ndryshe nga Abdiu, Irfan Ohri na la përshtypjen e një njeriu shumë të frikshëm.

Ai bile nuk u interesua shumë për kryengritjen që kishte shpërthyer në Kosovë. Duke biseduar me të, unë nxora ditarin të shënoja ngjarjet e ditës. Këtë ditar e kisha filluar që kur isha në Mal të Zi. Por Irfani më këshilloi ta digjja menjëherë, sepse po të binte në dorë të turqve do të merrja në qafë të gjithë miqtë e shokët, që na kishin strehuar. Unë e dëgjova dhe e dogja ditarin. Sot e kujtoj me keqardhje të madhe atë që bëra. Gjatë rrugës për në Elbasan qëndruam një javë në Manastirin e Shën Gjon Vladimirit. Ishim të rraskapitur e kishim nevojë të çlodheshim, Në Manastir na mbajti shumë mirë prifti patriot i atjeshëm.

Në Elbasan u takuam me Aqif Pashën, i dorëzuam atij letrën e Bajram Currit dhe i treguam gjerë e gjatë për ngjarjet në Kosovë dhe për takimet që kishin bërë gjatë udhëtimit tonë. Me Aqif Pashën biseduam sidomos për organizimin e kryengritjes së përgjithshme . Ai na foli për lëvizjen në zonën e Elbasanit, për çetat që vepronin në ato anë. Sipas tij , lëvizja ishte më e dobët në krahinën e Çermenikës. Atje patriotët kishin mundur të arrinin pak suksese me anën e Teqesë së Martaneshit. Aqifi më porositi të shkonim në Malësi të Dibrës për të ndihmuar në propangandimin e kryengritjes së përgjithshme dhe me anën e krerëve patriotë të Dibrës , të tërhiqeshin akoma më shumë në luftë fshatrat e Çermenikës. Ai na dha një letër për Mersin Demen në Homesh dhe na porositi të takoheshim përsëri me të (Aqifin) kur të ktheheshim nga Dibra. .

Në çetat në jug

Ne të dy me Goren morëm rrugën për në jug. Në çdo fshat vazhduam të bënim agjitacion për kryengritjen e përgjithshme. Nga mesi korrikut 1912 arritëm në Cakran. Në shtëpinë e Bektash Cakranit, të cilit i dorëzuam listën e Aqif Pashës, takuam edhe Shadin Kolonjën dhe biseduam me të gjerë e gjatë. Atë ditë na erdhi lajmi se Tajar Tetova dhe Pandeli Calja me 200 kryengritës kishin çliruar gjithë Dangëllinë. Në Cakran kishin ardhur nga Vlora Niko Poçka, Thanas Floqi, Qazim Kokoshi, e të tjerë dhe kërkuan të na takonin. Ata na folën për kryengritjen që kishte shpërthyer në gjithë Shqipërinë e jugut.

Prej Cakranit shkuam në Hekal, ku morëm vesh për mbledhjen që do të bëhej në Qafën e Sinjës. Me të birin e Musa Aga Hekalit u nisëm për në Sinjë. Por nuk arritëm në kohë për të marrë pjesë në mbledhjen ku ishin formuluar një memorandum me 12 kërkesa. Atje u takuam me Pandeli Calen dhe me udhëheqësit e tjerë të kryengritjes. Unë u bashkova me çetën që udhëhiqej nga Ismail Klosi , i cili më mbante pranë dhe më pyeste për veprimtarinë patriotike të kolonive shqiptare të Amerikës, për kryengritjen në Kosovë etj. Ato ditë çetat iu afruan Vlorës.

Kur arritëm te Qafa e Koçiut , u vendos që të mos sulmohej qyteti, por të hynte një Komision dhe tu kërkonte autoriteteve turke, nën kërcënimin e sulmit mbi qytetin që të lejonin të dërgonte telegrafisht memorandumin në Stamboll dhe në kancelaritë evropiane. Komisioni i zgjedhur nga kryengritësit e kreu detyrën me sukses. Kryengritësit u drejtuan pastaj për në Fier. Autoritetet turke me ushtrinë e xhandarmërinë , që kishin në dispozicion , u përpoqën ta ndalonin hyrjen tonë në qytet. Por administrata turke e çthurur nuk ishte në gjende ta pengonte marshimin tonë .Me ndërhyrjen e Ymer Pashë Vrionit , ato gjetën shkas për tu tërhequr . Ne hyjmë në Fier dhe prej andej e dërguam edhe një herë telegrafisht memorandumin e Sinjës në po ato drejtime që e dërguam nga Vlora.

Ngritja e Flamurit Kombëtar në Frashër

Çetat u shpërndanë kur erdhi njoftimi nga Kosova se ishin pranuar nga qeveria turke të 14 kërkesat e paraqitura nga Hasan Prishtina. Por unë u sëmura rëndë, para se të shpërndaheshin kryengritësit isha dobësuar pa masë nga lodhja e madhe Me kujdesin e shokëve, më shpunë përsëri në Hekal ku erdhi e më mori im atë dhe prej andej shkova në fshatin tim të lindjes në Frashër. Këtu më zuri lufta ballkanike dhe Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë. Lajmin e Shpalljes së Pavarësisë ne e morëm me disa ditë me vonesë. Ai na u njoftua nga Çorovoda .Menjëherë u mblodhën fshatarët për të kremtuar festën e madhe. Unë me disa shokë shkuam tek Mydiri, të cilit i kërkuam që në vend të flamurit të Turqisë , të ngrihej flamuri shqiptar. Mydiri Muço Karafili, nuk kundërshtoi bile u bashkua me ne. Më erdhi keq nuk kisha me vete flamurin e madh e të bukur që ja kisha dorëzuar Ded Gjon Lulit. Por pa humbur kohë , sipas vizatimit që bëra mbi një pëlhurë porositëm vajzat e fshatit ta qëndisnin sa më parë.

U përgatitën kështu dy flamuj. Lajmi mbi ngritjen e flamurit kombëtar u dha edhe në fshatrat përreth. Brenda pak orëve , në Frashër u grumbulluan një mumur i madh njerëzish . Të gjithë shkuam në ndërtesën e mydirllëkut dhe aty, ne mes gëzimit të përgjithshëm ngritëm flamurin kombëtar. Frashëri i Abdylit, Naimit, Samiut , pa të valojë , pas 500 vjetësh , flamurin e lavdishëm të Skënderbeut.

( Pjese nga libri “Frasherlliu akademik Stefanaq Pollo” shtepia botuese “Morava” Tirane 2011 )



http://www.fjalaelire.com/personazh/16514.html

[sherri]

[SIZE="2"]JETA E NJË AMERIKANI TË JASHTËZAKONSHËMKUSHTUAR SHQIPËRISË

NGA MAL BERISHA


Në agimin e shekullit të nëntëm- bëdhjetë, kur mijëra shqipëtarëdo merrnin rrugën e mërgimitdrejt Botës së Re, këtu në Amerikën esapozbuluar për ta, jetonte njëamerikan që bëri të kundërtën e kësaj.Ai mori rrugën për në Shqipëri. Dhe kyishte Çarls Telford Erikson, i cili kishtevendosur të lundronte tërësisht kundër rrymës.I biri i dy emigrantëvesuedezë, bujq në Illinois, i lindur nëvitin 1867, edukuar fillimisht nëvendlindje e më pas në Yale UniversityDivinity School, i përgatitur për jetënme një frymë asketizmi dhe human-izmi të pashembullt, ai iu bashkua Bor-dit Ndërkombëtar të Misionerëvë nëBoston dhe mori një emërim nëShqipëri. Në fakt Shqipëria ishte po aqe panjohur për të sa ç’mund të jetë për ne sot një planet ende i pazbuluar.Ishte 1 gushti i vitit 1908,kur 41 vjeçari Telford bashkë me tëshoqen Kerry dhe tre fëmijët, Luis,Paul dhe Earl, morën udhën me avul-loren “Republika” nga Bostoni për nëSelanik. Më datën 13 shtator 1908 ataarrijnë në Korçë. Brenda dy javë qën-drimi Eriksoni vuri re se ky ishte njëqytet i zhvilluar, me shtëpi të bukuradhe rini të veshur mirë, të kthyer ngaAmerika të cilët flisnin një anglishteslang si kjo:
“Har ju? Ju Merikan? Yes, I bin to Merica. Hoë you like Korça?Yes, very nice but Merika better. Makedamn lot money in Merika….”
Ai vendosi të largohej ngaKorça, ku vepronte misioni i tij i për-faqësuar nga Phyeniks Kenedi dhemotrat Qiriazi e Gregor Cilka, dhe tëshkonte në Tiranë. Në një udhëtim ek-zotik, ai kaloi në rrugën transversalelindje – perëndim nga Korça nëSarande, Korfuz dhe me një avullore,në Durrës.Erikson arrin në Tiranë në16 Tetor 1908. Për afro një vit rrjeshtEriksoni banon në Rrugën e Dibrës,qëndron, bisedon, dhe njihet me tiran-asit, me të cilët bëhet mik i ngushtë,dhe shtëpia e tij kthehet në shtëpinë etë gjithëve. Aty familja e tij shtohetedhe me një vajzë të vogël. Por do të përzihet prej andej nga administrataturke. Ai vendos të shkojë në Elbasandhe t’u bashkohet përpjekjeve të patri-otëve shqipëtarë për hapjen e shkollaveshqipe. Aty ai njihet me shumë patri-otë, ndër të cilët me Lef Nosin dheAqif Pashë Elbasanin, për të cilin aishkruan me nderimin më të madh.Bashkëpunon me Kristo Dakën dheLuigj Gurakuqin. Ai i hyn punës dhehap një shkollë e cila nuk pati jetëg- jatësi mbasi turqit e rinj e konfiskojnëdhe e kthejnë atë në depo baruti. Nëvitin 1910, ai bëhet dëshmitar imasakrave të ndërmarra nga ShefqetTurgut Pasha.Me 24 Tetor 1910 arrestohet prej turqve dhe internohet në Manastir.Do të duhen shumë ndërhyrje të Am- basades Amerikane në Stamboll që aitë lirohet prej andej dhe, me gjithëkëshillat që mos të kthehet më nëShqipëri, pasi përbënte një rrezik shumë të madh, ai përsëri nuk i ndahetElbasanit. Ministri i Jashtëm turk RifatPasha i thotë Ambasadorit AmerikanShtraus se Eriksoni është shqiptar me pashaportë amerikane, pasi flet shqipdhe e duan tërë shqiptarët, pa dallimfeje.Me t’u kthyer në Elbasan, atë e pllakosnjë fatkeqësi shumë e madhe. Djali imadh Earl, dëmtohet duke luajtur në bodrumin e shtëpisë dhe Eriksoni de-tyrohet ta dërgojë në Zvicër. Djali vdesdhe kjo ndodh pikërisht midis tetoritdhe dhjetorit 1912, kur Shqipëria sh- pallet e pavarur dhe për fat të keq pushtohet menjëherë nga serbët.Gjatë kthimit për në shtëpi,ai arrestohet nga autoritetet pushtueseserbe të Portit të Durrësit dhe mbahetnjë jave në izolim. Serbët urdhërojnëmenjëherë dëbimin e tij, si mik i shqip-tarëve dhe armik i serbëve. Shkon nëElbasan dhe nën kërcënimin e bajone-tave serbe në dhjetor 1912 bashkë mefëmijët dëbohet nga Shqipëria.Rikthehet në Shqipëri, herë pas here, vetëm, por edhe me miq tëtillë si Edith Durham, Aubrey Herbert,Henry Nevingson. Takohet me major-domon e Princ Vidit dhe mëson tërë in-trigën dhe tragji-komedinë evropianetë emërimit të Princit. Ai njihet edheme patriotët shqiptarë në Shqipëri dhenë mërgim. Mban fjalime për Shqipërinë ne Itali, në shoqatat anglo – amerikane në Napoli, në Angli egjetkë. Takohet me Ismail Qemalin nëItali. Në vitin 1914 i bashkohet Kryqittë Kuq Ndërkombëtar për zonën emjeruar të Puljas. Rasti e sjell të bashkëpunojë me Zonjën Uillson.(emri i gruas) Ai viziton refugjatëtshqipëtarë të dëbuar nga Mali i Zi dheKosova drejt Shkodrës dhe Qerretit tëKavajës si dhe nga Çamëria drejtVlorës. I shkruan për ta Sir EduardGreyt. Në vitin 1918 emërohet Drejtor i Kryqit të Kuq Ndërkombëtar për Ital-inë.
KONFERENCA E PAQESNË PARIS, 1919.
Njëherazi me këtë emërim ai merr njëftesë nga VATRA jonë e nderuar për t’u bërë anëtar i Delegacionit Shqiptar në Konferencen e Paqes në Paris. Paasnjë mëdyshje, ai braktis të tëra priv-ilegjet e një pune shumë të mire, hu-mane, të mirëpaguar dhe niset për nëParis. VATRA ishte bërë lobuesja krye-sore për ruajtjen e Shqipërisë nga cop-timi që i kanosej nga Traktati i Fshehtëi Londrës. Eriksoni do të fllase tashmënë emër të saj.Eriksoni i bashkohet delega-cionit shqiptar të drejtuar nga TurhanPasha, me Mehmet Konicën, MikelTurtullin, Lef Nosin, At Bumçin eMitat Frasherin. Ai menjëherë takohetme delegacionin amerikan dhe konsta-ton se të njëmijë antarët e delegacionitamerikan që shoqërojnë Uillsonin nuk ia kanë idenë për Shqipërinë. Ai shehse interesat italiane po shkatërrojnë atëShqipëri të mbetur, për shkak të Trak-tatit të Fshetë të Londrës së vitit 1915;konstaton se Lloyd George dheClemensau janë të dehur nga karizma eVenizellsit dhe propaganda anti-shqiptare greke.Ai menjehërë ia fillon punësdhe shumë shpejt arrin të bindë njërin prej këshilltarëve të afërt të Presiden-tit për drejtësinë e kërkesave të Shqip-tarëve. Ai konstaton se në përbërjen edelegacionit amerikan (Write) të pak-tën një delegat punonte për interesatgreke. Pastaj ai shkruan letra pa fund. Njohja e mëparshme me Zonjën Uill-sonit, sipas biografit të tij Fusine,mund të ketë qenë çelësi i suksesit tëEriksonit në tërheqjen e vëmendjes sëvetë Presidentit ndaj çështjes shqiptare.Por vetë Erikson e pranon se Uillsonkishte një dijeni të mëparshme për çështjen shqiptare, çfarë na bën të kup-tojmë se takimi i Nolit në udhëtimin efamshëm të Presidentit në Mayfloëer me datën 4 korrik 1918 kishte bërë punën e vet.Erikson takon kreun e Di-vizionit të Ballkanit, Dr. U.L Uester-man, dhe z. Clive Day. Ai mëson prejtyre se Presidenti gjendet i rrethuar dhei izoluar nga “katër të fortët” të cilët, për çdo gjë që kishte të bënte me Bal-lkanin, pyesnin Venizellosin. Kështu aivendos që t’i dërgojë një letër ZonjësUillson, me lutjen për t’i dorëzuar Presidentit një letër bashkëngjitur metë, për ShqipërinëDisa ditë më vonë Eriksonimerr një mesazh prej Sekretarit tëPresidentit me anë të të cilit ai kërkonmë shumë shpjegime rreth kërkesavetë delegacionit shqiptar. Ai e dërgonatë nëpëmjet të një letre të gjatë e tëqartë. Fill pas kësaj letre pason njëdeklaratë e lëshuar nga Uillson, e pub-likuar në Paris Press. Ajo fillimisht paraqet shqetësimet për pretendimet eItalisë ndaj Fiumes dhe me pas i hedh poshtë si të bazuara thjesht në interesadhe jo në principe. Bazuar në 14 pikate tij, Ai thote:
“Nuk janë në pikëpyetje “interesat”,por të drejtat e popujve, sundim-tarët e të cilëve kurrë nuk i kanëmarrë parasyshë kërkesat e tyre”.
Duke u thelluar më tej në këtëdeklaratë ai do ta mbyllte atë me këtofjalë:Unë refuzoj të pranoj se,meqë Qeveria e Shteteve të Bashkuaranuk ka qenë palë në këtë traktat, (Ështëfjala për Traktatin e Fshehtë të Lon-drës) të ketë qenë në fakt edhe tërësishte panjohur me ato që ato janë vendour aty. Dhe e mbyll me frazën:
“Rrethanat e reja e kanëtransformuar atë në një copë letërpa vlerë.”
Kur delegacioni shqiptar e lexoi këtëdeklaratë befasuese, ata kërcyen ngagëzimi dhe kishin arsye të besonin seishte letra e tyre që kishte bërë që Pres-identi të reagonte për herë të parëkundër Traktatit të Fshehtë të Londrësme Italinë.”Fill pas kësaj Presidentin do ta pristenë tavolinë teksti i një letre tjetër, ngae cila po citoj:
Shkëlqesisë së tij Uoodrou Uillson,President i Shteteve të Bashkuara,Zotëri,A do të na lejoje ne, për-faqësuesve të një kombi të vogël, qëgjithmonë i ka vlerësuar nderin,drejtësinë dhe guximin si virtytet mëtë larta, t’u shprehim mirënjohjenmë të thellë për ndjesitë tuaja fisniketë cilave iu keni dhënë shprehje tëtilla kaq të fuqishme?Pastaj letra vazhdon:Tani ne e dimë se kauza jonë humbvetëm nëse humbet kauza juaj, sepsetë dyja janë një, dhe ajo do tëndodhë vetëm nëse vetë Zoti dësh-ton, që do të thotë, KURRË.Pastaj ajo mbyllet me mirësjellje enënshkruar nga të njejtët delgatë,Konica, Turtulli Erikson.Fill më pas ata marrin këtë letër ngaPresidenti Uillson, të cilën po e citoj:Të dashur zotërinj,E kam të vështirë, që në mes të njëdite kaq të ngarkuar me punë, t’jushpreh si duhet se sa shumë u gëzovakur mora letrën tuaj të datës njëzete katër prill, dhe se sa thellësisht jami interesuar të shoh principet e paqessë vërtetë të zbatuara mebesnikërinë më të madhe.Me nxitimin më të pashmangshëm,Sinqerisht i JuajiUoodrou Uillson.

[sherri]

..........Përkundër intrigave në KonferencëEriksoni bashkë me delegatët shqiptar vazhduan betejën me letra njëra pastjetrës. Ata dolën në mbrojtje të terri-toreve të Jugut duke kujtuar padrejtës-inë e vendimit të Konferencës sëAmbasadorëve të vitit 1913. Citoj:
“Tërë Kombi Shqiptar njëzëri kanjë kërkesë: Traktati i Londrës ivitit 1913, ka lënë më shumë se gjys-mën e territorit të tij të ligjshëm, menjë popullsi 90 përqint shqiptare, nëduart e Malit të Zi, Serbisë, dhe Gre-qisë. Kështu afro një milion shqip-tarë mbetën jashtë kufijve nëkundërshtim me të tëra të drejtat eshenjta dhe vullnetin e kombit të vet.Nëse drejtësia do të vihet ndonjëherënë vend, nëse interesat e kombevemë të vogla “tani e tutje do të ruhenme ndershmëri ashtu si edhe të drej-tat e atyre më të mëdhenj”, atëherëkëto territore, dhe popullata që jeton në to, duhet të kthehen aty ku e kanë vendin, sipas dëshirës së vetëpopullit”.
Në këtë kohë vërshuanmemorandume nga tëra anët, duke fil-luar nga Federata Pan-ShqiptareVATRA e Amerikës,e deri ngaKolonitë Shqiptare në Zvicër, Rumani,Turqi. Atyre do t’i bashkohet edheHerbert Adams Gibbons[1], korre-spendenti special i AP, i cili do t’i dër-gojë më pas Presidentit Uillson njëtelegram shumë të gjatë.Erikson vendos t’i shkruajë përsëriUillsonit dhe t’i kujtojë deklaratën evetë atij:
“Asnjë popull nuk mund të detyro-het të jetojë nën sovranitetin e njëpopulli tjetër me të cilin nuk dëshi-ron të jetojë”.
Siç dihet Konferenca ePaqes në Paris, nën ndikimin e Presi-dentit Uillson, ruajti tërësinë territori-ale të Shqipërisë në kufijtë eKonferencës së Ambasadorëve nëLondër, më 1913, injoroi Traktatin eFshehtë të Londrës së vitit 1915 dhe ihapi Shqipërisë udhën drejt anë-tarësimit në Ligën e Kombeve.
*****
Tani Eriksoni mund të konsiderohej sinjeriu i Vatrës. Në vitin 1920 ai emëro-het Komisioner i Qeverisë Shqiptarenë Uashington dhe më pas QeveriaAmerikane, pasi e njeh Shqipërinë sishtet të pavarur, e emëron atë Diplomatnë Ambasadën Amerikanë në Tiranë nëvitin 1922. Më pas ai, në një miqësi same Nolin sa me Zogun, ndërmerr hap- jen e Shkollës Bujqësore të Kavajës ecila përbën një ndër faqet më të ndrit-ura të biografisë së Eriksonit dhe nëfakt një ndër arritjet më të mëdha nëhistorinë e arsimit shqiptar. Bashkë metë ai hap edhe Kolegjin e vajzave nëTiranë dhe në Kavajë.Me datën 24 Gusht të viti1931 Eriksoni merr dekoratën Medlja eArtë e Skënderbeut, nga Mbreti Zog,dhe në vitin 1937 ai ftohet nga MbretiZog dhe merr pjesë si i ftuar nderi në përvjetorin e 25 – të të Shpalljes sëPavarësisë.
PJESA E II-TË SAN FRANCISKO
Në vitin 1945 ne e shohim atë tëshfaqet përsëri në Konferencën e SanFranciskos si delegat i VATRËS.Siç dihet Qeveria Komunistee sapoardhur në pushtet në Tiranë, nuk ishte e njohur. Kështu VATRA moriedhe një herë rolin e saj historik dhedelegoi përsëri Eriksonin. Ai shkoi nëSan Francisko dhe u vendos në HotelinMaxt prej nga do të korrespondonteme delegacionin amerikan për intere-sat e Shqipërisë. Që aty ai mendonte për atë që kishte përjetuar 26 vjet më parë në emër të Shqipërisë në Paris.“Pas kaq vitesh, gjatë të cilave unëkam bërë të pamundurën, si një mik iatij vendi aq të dashur për mua, por thuajse pa asnjë mik, ende mendoj për ato fjalë të Presidentit Amerikan, Uill-son, të cilat në atë kohë më erdhën sifjalët më të ëmbla që kisha dëgjuar ndonjëherë”.Më 13 Maj 1945, Erikson idërgon një letër Senatorit amerikan tëMichiganit Vadenburg i cili mori pjesënë themelimin e OKB – së, në të cilëni shpjegonte për lidhjet e tij meShqipërinë në një periudhë prej 30vjetësh. Erikson o të flasë tashmë nëemër të pesëdhjetë mijë shqiptaro – amerikanëve dhe dy milion shqip-tarëve në Ballkan, të cilët nuk kishin patur mundësi përfaqësimi në Konfer-encën e Kombeve të Bashkuara.Të nesërmen ai do të marrrë përgjigje nga senatori ku i thuhet se ekishte marrë letrën dhe se do tëmundohej të gjente kohën për t’utakuar.Më pas bie në sy korrespendenca e përditshme e Eriksonit me kryetarin eVatrës z.Panariti prej të cilit merr ud-hëzime të pandërprera. Me datën 15Maj 1945 nga G.M. Panariti nëBoston, ai merr një letër në të cilën nëmes tjerash i thuhej:
I dashur Dr. Erikson,
…Ju e kuptoni, pa dyshim, se çështjashqiptare nuk është çështje person-alitetesh. Ne duam të mbështetim Hox-hën, jo pse ne mendojmë se ai është imirë, por se është në kontroll të plotë tëvendit, dhe se besojmë se duke embështetur atë, mbështetim PopullinShqiptar…Me 16 maj, Eriksonit i ofro-het takim me një zyrtar amerikan, DeitC Poole, për të diskutuar çështjet eduhura. Ai vijon komunikimin e përditshëm sa me Vatrën sa me dele-gacionin amerikan. Por kulmin e kësajkorrespendence e arrin me letrën e tijdërguar Presidentit Amerikan.Ajo u botua në Gazetën“Dielli” të datës 19 Maj 1945, në tëcilën thuhet në mes tjerash:
“ E quajmë të tepërt t’u themi kën-donjësve tanë se cili është Dr. Ç.TErikson, i cili përfaqëson Vatrën nëKonferencën e Kombeve tëBashkuara në San Françisko.Mjafton të kujtojmë se Dr. Eriksonka më shumë se 35 vjet që punon përpopullin shqiptar. Veprimet e tij nëSan Françisko do t’i botojmë në njëraport të plotë kur të vijë koha.”
Me rastin e emërimit të tij prej Vatrës,Dr. Erikson i dërgoi Presidentit Tru-man telegramin e mëposhtëm:
Presidentit, Harry Truman:Shtëpia e BardhëUashington D.C.Njëzet e pesë vjet më parë, Presi-denti Uillson i dërgoi këtë kabllo-gram zotërinjve Lloyd George,Clemenceau e Frank Polk në Kon-ferencën e Paqes në Paris:“I will never consent, nor the Amer-ican People consent that the Alban-ian Nation who have struggled twothousand years for their liberty shallbe sacrificed to the political ambi-tions of their neighbors” WidrowWillson“As unë as populli amerikan kurrënuk do të bien dakord që popullishqiptar, i cili ka luftuar dy mijë vjetpër lirinë e tij, të sakrifikohet për hirtë ambicieve politike të fqinjëve tëvet”.Ai e shpëtoi Shqipërinë nga ndarjadhe zhdukja. Sot rreziku ështëpërsëri i madh dhe unë ju kërkoj juve që të ndihmoni në emër tëdrejtësisë dhe humanizmit.C.T.EricksonDelegat i Federatës Pan ShqiptareVATRAHotel Manx.
Kështu Erikson mbyll veprimtarinë etij në emër të Vatrës me Konferencëne San Françiskos për të vijuar meveprimtari tjera në dobi të Shqipërisë.Ai do të japë emisione në shqip, do tëangazhohet në fondin e ndihmave derinë fund të jetës.Veç tjerash ai na ka lënëtrashëgim librin e tij “SAGA ESHQIPTARËVE” një ndër historitëmë të bukura të shkruara ndonjëherë për ne shqiptarët nga autorë qofshin tëhuaj, qofshin shqiptar. Veprën e Erik-sonit të plotë e kam përkthyer dhe do ta botoj në kuadër të 100 vjetorit të Sh- palljes së Pavarësisë, por kopjen e tijtë parë, “bocet”, e kam printuar dhe ekam sjellë si dhuratë për Vatrën tonë100 vjeçare në nderim të saj dhe atijaktivisti, martiri dhe heroi amerikan qëi kushtoi jetën dhe familjen Shqipërisëqë ditën qe shkeli në të.Më në fund, më lejoni tëthem se Eriksoni erdhi në Shqipëri simisionar, u kthye në edukator, u trans-formua në politikan, veproi si diplo-mat, kërkoi fushave të naftës siinxhinier gjeolog, shkruajti si histo-rian, meditoi si filozof, frymëzoi si pa-triot VATRAN dhe, iku nga kjo jetë sinjeriu më i dashur i Shqipërisë