Jeta politike në Trojet SHqiptare Kryengritja e Armatosur SHEK.XVI-XVIII

[Guri i madh]

Largimi i forcave ushtarake të qeveritarëve vendas për në frontin e luftës veneto-osmane gjatë viteve 1714-1718 i dha rast shpërthimit me përmasa më të mëdha të lëvizjeve kryengritëse. Kur feudalët vendas u ndaluan malësorëve të shtegtonin bagëtitë në kullotat dimërore dhe i pushtuan ato, popullsia e krahinave të vetëqeverisura të Kelmendit, Pultit, Shalës, Gashit dhe të Mirditës, sulmoi krahinat fushore fqinje dhe ndërpreu qarkullimin e rrugëve. Në të njëjtën kohë, rreth dy mijë raja matjanë, dibranë, lezhjanë e krutanë refuzuan të paguanin xhizjen dhe taksat e tjera shtetërore. Këto lëvizje u përkrahën përkohësisht edhe nga disa feudalë të pakënaqur nga shteti si ajanët e Matit, që synonin t’i përdornin ato si mjet presioni për të fituar të drejtën e taksave në dobi të vet dhe për të forcuar pozitat e tyre politike në pushtetin vendor.
Po kështu, fshatarët e nahijes së Mazarakut dhe Ajdonatit në Çamëri, e sidomos banorët e Margëllëçit, që ishin ngritur kundër pagimit të taksave qysh më 1708, vranë tagrambledhësit dhe rojen e armatosur që i shoqëronte dhe u hodhën në kryengritje të hapët. Në maj të vitit 1714 rreth 1 500 çamë thyen forcën ushtarake të sanxhakbeut të Delvinës, që u dërgua kundër tyre. Kryengritës të tjerë nga Kolonja e Konica nuk pranuan të paguanin taksat dhe e vranë xhizjedarin në Leskovik.
Krahas këtyre lëvizjeve, më 1715, shpërtheu një kryengritje tjetër e madhe, që kishte si qendër Kurveleshin. Në muajin korrik të vitit 1715 fshatarësia raja e kazave të Tepelenës dhe të Përmetit refuzoi të paguante taksat e jashtëzakonshme si dhe xhizjet e vitit 1714. Kundër kësaj lëvizjeje u dërguan të shkonin forcat e kështjellave të Vlorës, të Kaninës dhe ato të esnafëve të qytetit të Beratit. Meqenëse kjo kryengritje shpërtheu në kohën kur ushtria osmane luftonte me forcat venedikase të Korfuzit, ajo përbënte një rrezik serioz për to. Ndaj valiu i Rumelisë, Ahmet Pasha, shkoi vetë në nëntor 1715, për të drejtuar operacionet ushtarake për shtypjen e lëvizjes së Kurveleshit. Ai mori gjithashtu përforcime nga sanxhakët e Janinës, Delvinës, Vlorës, Ohrit dhe të Elbasanit, me të cilat mundi të shtypte kryengritjen dhe të shtronte krahinën.
Në vitin 1729 banorë të disa fshatrave të kazasë së Matit u hodhën në kryengritje dhe nuk pranuan të paguanin xhizjen, avarizin e nuzulin. Sulltani ngarkoi për shtypjen e saj qeveritarët e sanxhakëve të Elbasanit e të Shkodrës. Në pamundësi për t’i bërë qëndresë ushtrisë osmane kryengritësit pranuan të nënshtroheshin. Qeveritarët morën si peng 10 veta nga ata më me ndikim, por kur ata u larguan nga krahina e Matit, kryengritja filloi përsëri. Popullsia e Matit, nën drejtimin e Hal Bajramit, refuzoi të shlyente detyrimet, ktheu prapa të ngarkuarit për vjeljen e tyre dhe liroi pengjet. Pushteti qendror nisi përsëri qeveritarët, që me forca të shumta shtypën kryengritjen.
Në fillim të vitit 1739 u hodh në kryengritje popullsia e krahinave të Kurveleshit, Margëllëçit dhe të Ajdonatit që nuk pranoi të paguante xhizjen. Për shtypjen e saj qeveria osmane ngarkoi qeveritarin e sanxhakut të Delvinës, që u ndihmua nga bejlerët e Delvinës.
Në vitin 1744 fshatarësia e krahinës së Peqinit kundërshtoi me armë pagimin e taksës “ndihmë në kohë lufte”. Meqë orvatjet e valiut të Rumelisë për shtypjen e saj dështuan, ky pranoi të vjelë vetëm shumën që i ofruan kryengritësit, kurse pjesa tjetër do të shënohej në listën e të prapambeturave.
Dy vjet më vonë kryengritja përfshiu krahinat e Beratit e të Mallakastrës, popullsia e të cilave nuk pranoi të paguante taksën “ndihmë në kohë lufte”. Kryengritja u zgjerua aq sa valiu i Rumelisë u detyrua të vinte në krye të ekspeditës ushtarake për të ndëshkuar ata që kishin ngritur krye dhe për të vjelë taksat. Por edhe kjo kryengritje u shtyp. Përgjithësisht, kryengritjet e viteve 1718-1750 tregojnë se kjo nuk ishte një periudhë zbatice në qëndresën e armatosur të fshatarësisë shqiptare. Ato e shtyjnë cakun kohor të mbylljes së qëndresës deri në mesin e shek. XVIII, i cili shënon një moment kthese. Atëherë dolën në skenë pashallëqet shqiptare, si formacione shtetërore autonome. Nga kjo kohë lufta e fshatarësisë shqiptare merr disa tipare të reja.
Qëndresa e fshatarësisë pati pothuajse shkaqe të njëjta gjatë gjithë periudhës nga fillimi i shek. XVI deri në mesin e shek. XVIII. Ajo e kishte burimin në kontradiktën kombëtare e shoqërore të popullit shqiptar me pushtuesin osman. Lufta kishte si synim të kufizonte ose të zhdukte shtypjen feudale dhe zgjedhën osmane. Gjatë kryengritjeve të shek. XVI-XVII forca kryesore lëvizëse ishte fshatarësia raja dhe ajo e krahinave të vetëqeverisura, kurse në shek. XVIII shtohen edhe feudalët e disa klerikë të lartë të krishterë. Meqë interesat e këtyre krerëve laikë e fetarë u cenuan nga vendosja e regjimit feudal-osman, ata u afruan me fshatarësinë. Në qëndresën e shek. XVIII morën pjesë edhe aristokratë të mëdhenj shqiptarë, për shkak të rivalitetit në sipërmarrjen e detyrimeve ose pse kishin hyrë në rrugën e shkëputjes nga klasa feudale osmane. Krahas të krishterëve në kryengritje merrnin pjesë edhe myslimanët, si nxënës të medreseve (softë), muezinë, haxhinj, shejhlerë deri dhe dijetarët islamë (ulema). Në raste të veçanta kryengritjet morën ngjyrë fetare, ndonëse shteti gjithnjë përpiqej t’i trajtonte kryengritësit si armiq të fesë e pastaj të shtetit.
Kryengritjet u zhvilluan në dy zona: në krahinat e vetëqeverisura dhe në ato të timarit. Për rrjedhojë është i papranueshëm koncepti se lufta u zhvillua vetëm në krahinat autonome. Antagonizmi kombëtar dhe shoqëror me osmanët ishte i pranishëm në të gjitha krahinat, pavarësisht nga veçoritë që i karakterizonin ato. Kjo nuk e vë në dyshim faktin se malësitë ishin kthyer në vatra pothuajse të përhershme të luftës dhe shërbenin si baza për organizimin e qëndresës në shkallë vendi. Forca e madhe e qëndresës së tyre shpjegohet me faktin se fshatarësia e lirë luftonte kundër cenimit të vetëqeverisjes, kundër përpjekjeve të osmanëve për t’i përfshirë në sistemin e timarit dhe për t’i vënë në pozitat e fshatarëve raja dhe, përgjithësisht, kundër rëndimit të zgjedhës së huaj.
Megjithëse në periudha të caktuara kryengritjet u shtrinë pothuajse në pjesën më të madhe të vendit dhe u zhvilluan në të njëjtën kohë, ato patën karakter lokal dhe nuk u shkrinë në një kryengritje të vetme, ndonëse morën edhe forma të reja organizimi, siç ishin kuvendet.
Tiparet çlirimtare të kryengritjeve ishin mpleksur me ato shoqërore. Në varësi nga kushtet historike, nga forca dhe shkalla e organizimit të tyre, kryengritjet herë merrnin më tepër tipare çlirimtare e herë tipare shoqërore. Sidomos, kur kryengritësit bashkëpunonin me shtetet evropiane dhe shtronin si synim të flaknin zgjedhën e huaj, dilte në plan të parë karakteri çlirimtar.
Përgjithësisht kryengritjet e kësaj periudhe dështuan dhe nuk arritën të përmbushnin objektivat e tyre çlirimtare e shoqërore