Rilindja Kombetare

[Psikologu]

Perkrahja e kryengritjes nga grupi parlamentar shqiptar
Sapo filloi kryengritja, grupi i deputeteve shqiptare ne parlament u vu ne mbrojtje te saj. Me 9 prill 1910, 13 prej tyre (nga gjithsej 26 qe perfaqesonin popullsine shqiptare ne ate organ) i paraqiten parlamentit nje relacion per gjendjen e veshtire te krijuar ne Shqiperi si rrjedhim i politikes nacionaliste te Komitetit "Bashkim e Perparim".
Ne deklaraten qe deputeti i Kosoves, Nexhip Draga, beri me 10 prill ne emer te grupit te deputeteve shqiptare e quajti te padrejte dhe e denoi vendimin e qeverise per shpalljen e gjendjes se jashtezakonshme ne vilajetin e Kosoves. Ismail Qemali, Myfid Libohova dhe deputete te tjere shqiptare sollen prova qe deshmonin se ngjarjet e Prishtines ishin pasoje e administrimit te keq te vendit, e sjelljeve arbitrare te nepunesve vendore, si dhe e karakterit anakronik te menyres se qeverisjes qe zbatonin xhonturqit.
Deputetet shqiptare folen posacerisht per arbitraritetin ne vjeljen e detyrimeve shteterore nga autoritetet vendore. Ne kete ndikonte mungesa e legjislacionit perkates, si edhe formulimet e erreta e te papercaktuara mire te ligjeve ekzistuese. Ne Shqiperi filluan te vileshin edhe tatime te tilla, sic ishte ajo e oktroves, nje takse doganore, e cila nuk vilej ende as ne rajonet me te zhvilluara te Perandorise, si ne Stamboll, ne Izmir, ne Selanik.
Deputetet shqiptare deklaruan se do te ishte me e udhes dhe me dobiprurese qe ne Shqiperi ne vend te ekspeditave ushtarake te dergohej nje komision parlamentar. Ata kerkuan qe ne Shqiperi te sendertoheshin hap pas hapi reforma rrenjesore, te caktoheshin nepunes te afte e te ndershem, te cilet te njihnin ligjet dhe drejtesine. Hasan Prishtina nguli kembe qe ky komision te hetonte ne vend shkaqet e kryengritjes.
Duke iu pergjigjur deklaratave te deputeteve shqiptare ne parlament, kryeministri turk u perpoq t'i perligjte e t'i motivonte masat ushtarake te qeverise ne Kosove me poziten e vecante strategjike te kesaj treve dhe te mbulonte shkaqet e verteta te levizjes kryengritese ne Shqiperi, te cilen e quante veper te disa "ngaterrestareve".
Ismail Qemali, nga ana e tij, kerkoi nga qeveria qe te nxirreshin ne shesh shkaktaret e vertete te gjendjes se krijuar ne Shqiperi. Ne nje takim te vecante me ministrin e Luftes te Perandorise ai kerkoi qe te nderpriteshin veprimet ushtarake kunder shqiptareve. Por keto kerkesa rane ne vesh te shurdher. Qeveria pranoi se ishin bere disa gabime nga administrimi i keq prej disa nepunesve vendore dhe premtoi se do te merrte masa per riparimin e tyre. Ne te njejten kohe ajo siguroi miratimin nga parlamenti te kerkeses se saj per dergimin e trupave ushtarake plotesuese ne Kosove.
Orvatjet e deputeteve shqiptare per te penguar dergimin e ekspedites ushtarake te komanduar nga Shefqet Turgut pasha ne Kosove nuk dhane fryt. Edhe propozimet e tyre per te derguar ne Shqiperi nje komision parlamentar per hetimin e gjendjes ne terren dhe ne menyre te vecante te shkaqeve te kryengritjes u hodhen poshte. Qeveria xhonturke ishte tashme e vetedijshme se ngjarjet ne Shqiperi ishin shenje e nje konflikti politik shqiptaro-turk, pas te cilit fshiheshin aspiratat autonomiste te shqiptareve.
Kete realitet u perpoq t'ua bente te qarte Ismail Qemali edhe diplomateve te huaj ne Stamboll. Duke i percjelle ambasadorit austro-hungarez, Pallavicinit, kerkesen qe deputetet shqiptare parashtruan ne parlamentin osman, ai theksoi se shqiptaret kerkonin zbatimin e reformave, te cilat do t'u pershtateshin rrethanave te vecanta te vendit dhe nevojave te tij. Kundershtimi i tyre, theksonte ai, do te conte ne thellimin e metejshem te kryengritjes popullore. Ismail Qemali i bente te ditur perfaqesuesit te Vjenes ne Stamboll, se me kerkesat e tyre shqiptaret synonin te siguronin "nje ndertese me vete", cka nenkuptonte autonomine e Shqiperise.

[Psikologu]

Sukseset e para te kryengritesve
Ne mesin e prillit 1910 Turgut Pasha mberriti ne krye te nje ushtrie prej 16 mije forcash ne kryeqendren e vilajetit te Kosoves, ne Shkup.
Ne proklamaten qe i drejtoi popullsise se Kosoves para se te fillonte operacionin ushtarak, Shefqet Turgut pasha u orvat ta perligjte ate ne syte e popullsise se revoltuar dhe te bindte kosovaret se qeveria ishte shtrenguar te dergonte ushtrine ne kete vilajet. Ai theksonte se forcat ushtarake te komanduara prej tij nuk qene derguar per te shkaktuar gjakderdhje, por per te vendosur rregullin e qetesine dhe per te ndeshkuar te gjithe ata qe mbillnin percarjen. Ai deklaronte gjithashtu se qeveria deshironte t'i siguronte popullit shqiptar te mirat e rendit kushtetues, prandaj ishte ne interesin e tij dhe te shtetit qe te gjithe kryengritesit te dorezoheshin.
I perforcuar me trupa te rinj, numri i forcave osmane qe u vune perballe kryengritesve shqiptare, arriti ne rreth 40 mije veta. Me kete ushtri Shefqet Turgut pasha filloi ne mesin e muajit prill 1910 sulmin e pergjithshem kunder forcave kryengritese.
Nderkohe kryengritesit vazhduan veprimet e tyre, te cilat tani i zhvilluan ne tri zona. Luftetaret e Shales, te Llapit e te Drenices, nen komanden e Isa Boletinit, u perqendruan ne Gryken e Carraleves dhe vune nen kontroll vijen Ferizaj-Shtimje-Prizren. Hasan Hysen Budakova me forcat e tij u perqendrua ne rajonin malor ne perendim te Ferizajt deri ne anen jugore te Carraleves. Grupimi tjeter, i trete, i kryengritesve, qe perbehej nga luftetare te Gjilanit e te Presheves, nen komanden e Idriz Seferit, mori persiper te zoteronte e te mbronte Gryken e Kacanikut dhe rrugen Tetove-Shkup per te mos lejuar depertimin e ushtrise osmane, qe vinte nga qendra e vilajetit ne drejtim te pjeses se brendshme te Kosoves. Emisare te posacem u derguan ne Shkoder, ne Diber e ne Mat me thirrjen per t'u bashkuar me kryengritjen, ndersa agjitatore te tjere filluan te vepronin ne radhet e reparteve turke per t'i bindur ushtaret shqiptare te dezertonin.
Ne fazen e pare te operacioneve ushtria osmane pesoi disfate. Kolona verilindore e saj, e cila kishte per detyre te dilte ne fshatin Pozharan dhe me nje veprim te shpejte t'i rrethonte forcat kryengritese te grupuara ne kete rajon, ndeshi ne nje qendrese te ashper dhe e nderpreu perkohesisht marshimin e metejshem.
Luftime me te ashpra u zhvilluan ne anen perendimore te zones kryengritese. Forcat osmane te perqendruara ketu, me 21 prill, pas luftimesh te rrepta, arriten t'i afroheshin Shtimjes qe mbrohej nga kryengritesit. U nderpre lidhja telegrafike e kesaj qendre me Prizrenin. Luftimet vijuan ne Shtimje gjithe diten, me humbje te medha nga te dyja palet. Te nesermen ushtria osmane, e komanduar nga Osman Pasha, me gjithe mbeshtetjen e zjarrit te artilerise, nuk mundi ta merrte Gryken e Shtimjes. Ne pritje te perforcimeve te reja nga Ferizaj, ushtria u detyrua te terhiqej nen goditjet e vazhdueshme te kryengritesve.
Lajmi rreth fillimit te luftimeve ne Shtimje pershpejtoi veprimet e kryengritesve te Gjilanit, te Presheves dhe te viseve perreth, qe u hodhen drejt Kacanikut. Me 24 prill 3 000 kryengrites, nen udheheqjen e Idriz Seferit, shtine ne dore Gryken e Kacanikut dhe dolen ne shpine te ushtrise turke, duke e vene ate ne nje pozite kritike. Kryengritesit vune nen kontroll te plote hekurudhen Shkup-Mitrovice dhe nderprene lidhjen hekurudhore me kryeqendren e vilajetit, Shkupin. Si rrjedhim i ketyre veprimeve, forcat ushtarake osmane, te vendosura ne Ferizaj, u vune ne nje gjendje te veshtire.
Sukseset e kryengritesve ne Gryken e Carraleves dhe shtenia ne dore e Shkalles se Kacanikut perbenin nje fitore ushtarake te rendesishme, e cila ndikoi ne zhvillimin e metejshem te kryengritjes ne Kosove. Forcat kryengritese zoteronin tani nje pjese te mire te territoreve te vilajetit te Kosoves, si dhe disa pika strategjike qe u lejonin te kontrollonin vijat kryesore te komunikacionit. Ata paralizuan pushtetin civil te administrates xhonturke. Nderkaq, ushtria osmane mbeti e bllokuar ne qytetet kryesore te Fushe-Kosoves dhe te Rrafshit te Dukagjinit. E pafuqishme per te ndermarre ndonje veprim luftarak jashte tyre, ushtria osmane priste ardhjen e forcave te reja.

[Psikologu]

Beteja e Kacanikut
Me 30 prill 1910 ushtria osmane, e komanduar nga Shefqet Turgut pasha dhe e perbere ne fillim nga 9 000-10 000 veta, e perforcuar me reparte kaloresie dhe e mbeshtetur nga zjarri i artilerise, filloi mesymjen kunder 3 000-4 000 kryengritesve shqiptare te perqendruar ne Shkallen e Kacanikut te udhehequr nga Idriz Seferi. Para sulmit te pergjithshem ushtria osmane goditi me artileri fshatrat perreth. Masakrimi i grave, i femijeve dhe i pleqve qe kishin mbetur atje, nuk solli, ashtu sic e kishte parashikuar Shefqet Turgut pasha, shkurajimin e mbrojtesve shqiptare te Grykes se Kacanikut. Perkundrazi, me gjithe epersine e madhe numerike te forcave armike, kryengritesit i thyen sulmet e tyre. Per dy dite rresht (me 30 prill-1 maj) divizioni osman nuk mundi te mposhtte qendresen e kryengritesve shqiptare, te cilet treguan aftesi te vecanta luftarake.
Forcat osmane te perfshira drejtpersedrejti ne luftime kunder kryengritesve ne Kosove arriten ne afro 30 000 veta. Nje pjese e madhe e tyre u angazhuan ne betejen e Kacanikut. Megjithese ushtria turke kishte epersi te ndjeshme mbi forcat kryengritese, keto i perballuan sulmet e tyre per shtate ore rresht, duke kaluar edhe ne luftime trup me trup. Udheheqesit e kryengritjes treguan aftesi drejtuese si ne sulm, ashtu edhe ne mbrojtje e ne terheqje. Ata munden te dilnin nga rrethimi ne menyre te organizuar dhe, duke u terhequr ne drejtim te Gjilanit, vijuan ta godisnin armikun.
Ne betejen e Kacanikut ushtria osmane pesoi humbje te medha. Sipas te dhenave te ndryshme u vrane disa mijera ushtare dhe 90 oficere osmane. Shefqet Turgut pasha humbi ne Kacanik me shume se nje te katerten e forcave, qe kishte nen komanden e tij; u shpartalluan rreth 20 batalione. Pas kesaj ushtria filloi te hakmerrej mbi popullsine e pambrojtur. Njesi te posacme te ushtrise turke dogjen fshatrat qe nuk kishte arritur t'i rrafshonte artileria. Gjyqi i jashtezakonshem ushtarak denoi kryengritesit e zene rober dhe perkrahesit e tyre. Ekzekutimi i te denuarve me vdekje behej para popullsise vendase te grumbulluar me force dhe nen gjemimet e daulleve e te marsheve te bandes ushtarake.
Luftimet qe kryengritesit shqiptare zhvilluan ne Kacanik, paten jehone brenda dhe jashte vendit. Ato u perjetesuan ne epiken popullore.
Pasi mori Gryken e Kacanikut, Shefqet Turgut pasha, ne ditet e para te majit, i perforcuar edhe me trupa te tjera qe i erdhen nga Selaniku, filloi mesymjen ne drejtimin Ferizaj-Carraleve. Nje kolone e forcave osmane, e nisur nga Shkupi, gjate marshimit te saj neper Kumanove, pergjate hekurudhes, ndeshi ne te hyre te Grykes se Koncullit, ne mes te Bujanovcit dhe Gjilanit, ne qendresen e forcave kryengritese te komanduara nga Idriz Seferi. Luftetaret shqiptare te kesaj ane u rezistuan per disa dite forcave osmane, derisa atyre u erdhi ne ndihme nje kolone tjeter. Megjithate, qendresa e kryengritesve vijoi edhe me pas, por ne grupe me te vogla, te perbera nga 150-200 veta. Edhe ne keto vise ushtria, ne shenje hakmarrjeje, u vuri zjarrin fshatrave te tera.
Ne fillim te muajit maj forcat osmane kaluan ne mesymje ne drejtimin Ferizaj-Carraleve. Ketu u ndeshen me forcat kryengritese qe vepronin ne zonen Shtimje-Carraleve, te komanduara nga Isa Boletini?, numri i te cilave nuk i kalonte 4 000 vetat. Per dy dite dhe dy nete rresht u zhvilluan atje luftime te ashpra. Megjithese nisi nga Ferizaj reparte te garnizoneve te Prizrenit dhe te Mitrovices, qe vepronin anes Grykes se Carraleves, komanda osmane nuk arriti t'i rrethonte kryengritesit. Forcat ushtarake te Ferizajt u bllokuan midis Shtimjes e Carraleves dhe u detyruan te kthehen mbrapsht. Pjesa tjeter nuk ia arriti te depertonte ne drejtimin Jezerce-Budakove per t'u rene prapa kraheve kryengritesve.
Taktika qe perdoren udheheqesit e kryengritesve, sidomos shfrytezimi i terrenit, ndihmoi per nje kohe per te perballuar epersine e armikut ne njerez dhe ne armatime. Gjendja e krijuar ne Kosove e detyroi ministrin e Luftes, Mahmut Shefqet pashen, qe te vihej vete ne krye te fushates ushtarake ne Shqiperi.

[Psikologu]

Mbrojtja e Carraleves (8-10 maj)
Pas pushtimit te Grykes se Kacanikut, Mahmut Shefqet pasha, duke u vene ne krye te operacioneve, urdheroi te marshohej ne drejtimin Shtimje-Carraleve. Ai ndau ushtrine ne tri kolona, te mbeshtetura nga artileria malore.
Gryken e Carraleves e mbronin tre mije kryengrites, qe treguan guxim dhe aftesi luftarake. Por pozita e tyre u veshtiresua kur u dolen ne shpine forca osmane te prira nga udherrefyes serbe dhe nga ndonje turkoman prej parise shqiptare. Me porosine e konsullates serbe ne Prishtine, mesues, klerike dhe banore serbe qene vene ne sherbim te ushtrise turke.
Mesymjes se forcave osmane kunder kryengritesve u parapriu edhe ketu ne Carraleve, sikurse ne Kacanik, goditja me artileri jo vetem e pozicioneve te luftetareve shqiptare, por edhe e fshatrave te pambrojtura.
Me 7 maj 1910 u zhvilluan prane Jezerces luftime te pergjakshme. Forcat osmane munden te canin perpara vetem pasi u erdhen perforcime te tjera.
Me gjithe trysnine e sulmeve te pareshtura te ushtrise osmane dhe te goditjeve te zjarrit te forte te artilerise, mbrojtesit e Grykes se Carraleves qendruan me trimeri. Edhe pse u gjenden perballe nje armiku qe kishte epersi ne njerez e ne armatime, shqiptaret vijuan qendresen ne kete pike disa dite me radhe. Por mungesa e municionit dhe e ndihmave qe priteshin nga casti ne cast, e bene te pamundur perballimin e metejshem te sulmeve te forcave osmane. Me 10 maj, pas nje lufte qe zgjati gjithe diten, kryengritesit, duke perfituar nga erresira e mbremjes, cane rrethimin; gjate terheqjes munden te marrin me vete shoket e plagosur, midis te cileve edhe komandantin e tyre, Isa Boletinin, qe u dallua ne keto luftime si udheheqes e komandant i afte dhe i talentuar ushtarak.
Pas renies se Grykes se Carraleves, ushtria osmane marshoi ne pjesen perendimore e qendrore te vilajetit te Kosoves. Pas luftimesh te rrepta, te mbeshtetura nga artileria, qe nuk kursente as fshatrat e pambrojtura, valiu i Kosoves e pas tij edhe Mahmut Shefqet pasha, i shoqeruar nga Shefqet Turgut pasha dhe shtabi kryesor i forcave osmane, hyne ne qytetin e Prizrenit. Me 1 qershor ato u futen ne Peje dhe ne Gjakove.
Ministri i Luftes u detyrua te pranonte para parise se Prizrenit se, ndryshe nga kryengritjet e meparshme, kryengritja e tanishme ishte e pergjithshme edhe me e organizuar. Ai deklaroi gjithashtu se tani kishte nen komande nje force te perbere prej 50 mije ushtaresh dhe 70 baterish artilerie, e gatshme te vijonte operacionet ushtarake per nenshtrimin e plote te shqiptareve. Ai ndermori masa terrori ne Prizren dhe ne rrethinat e tij. Gjyqet ushtarake denuan me vdekje disa dhjetera kryengrites. Autoritetet ushtarake xhonturke nuk kursyen as edhe shqiptaret qe i kishin bere ndonje sherbim komandes osmane. Shtypi socialdemokrat serb shkruante ato dite se krimet dhe barbarizmat qe po kryente regjimi xhonturk ne Kosove, qe ishte bere "Vendi i litarit", ishin aq te medha, sa nuk mund te perfytyroheshin nga opinioni publik evropian.

[Psikologu]

Qendresa e kryengritesve ne Qafe-Morine dhe ne Qafen e Agrit
Ne qershor ushtria osmane vijoi veprimet luftarake ne zonen e Drenices dhe perreth saj. Por paqesimi i Kosoves nuk qe i lehte e u shoqerua me humbje te medha. Per keto humbje deshmon edhe mbajtja e qindra ushtareve te plagosur neper hekurudhen Mitrovice-Selanik. Marshimi i forcave qeveritare ne Kosove, nen drejtimin e ministrit te Luftes, u shoqerua me terrorizimin e me poshterimin publik te kryengritesve qe nuk iu binden autoriteteve osmane. Sheshet e qyteteve Prizren, Rahovec, Gjakove, Peje e te tjera u kthyen ne arena te keqtrajtimeve te banoreve te Kosoves.
Bastisja e shtepive dhe arrestimet ne mase u bene ne baze te urdhrit per dorezimin e armeve brenda 12 oreve. Burgjet u mbushen me te burgosur, qe u nenshtroheshin torturave. Edhe kreret, si Shaban Binaku, qe do t'i besonin faljes se shpallur nga autoritetet xhonturke, u ekzekutuan me varje.
Per te nenshtruar perfundimisht Levizjen Kombetare Shqiptare dhe sidomos qendresen e armatosur te shqiptareve, repartet osmane, te riorganizuara ne dy divizione, vijuan, gjate muajve qershor-korrik 1910, operacionet edhe ne zona te tjera, ne perendim te Rrafshit te Dukagjinit per t'u hedhur me pas ne Shkoder dhe drejt Lumes dhe Dibres. Keto forca dolen nga Rugova ne Plave, bllokuan te gjitha shtigjet e kufirit malazez, per te penguar kalimin e kryengritesve ne Mal te Zi. Nente batalione ushtaresh, pasi kaluan Qafen e Prushit, u hodhen ne zonen e Hasit.
Nje divizion tjeter Shefqet Turgut pasha e nisi ne drejtim te Malesise se Gjakoves, ku ndeshi ne qendresen e kryengritesve te kesaj treve. Malesoret e Gashit dhe te Krasniqes, me rreth 2 000 forca, te komanduara nga Bajram Curri, Abdulllah Hoxha, Zeqir Halili e Shaban Binaku, zune prite ne Qafe te Morines per te ndalur depertimin e ushtrise ne Malesi. Ata i bene balle nje divizioni te tere (prej 15-18 batalionesh kembesorie, disa skuadrash kaloresie dhe 5 baterish artilerie), duke i shkaktuar atij humbje te renda. Kryengritesit e leshuan Qafen e Morines per t'i shpetuar rrethimit dhe asgjesimit.
Kryengritesit u bene prite gjithashtu forcave osmane qe vepronin ne Rrafshin e Dukagjinit, ne Qafe te Kolcit, ku 200 malesore u perleshen me to duke u shkaktuar humbje te medha. Malesoret kryengrites, te komanduar nga Prel Tuli, Mehmet Shpendi e Marash Delia, u qendruan ushtrive armike shtate dite e shtate nete. Ata zune qafat e shtigjet per te mos lejuar depertimin e forcave turke ne Dukagjin, ne luginen e Shales dhe te Thethit.
E pakalueshme per Shefqet Turgut pashen u be Qafa e Agrit, ku ushtria e tij u bllokua per disa dite me radhe, u thye dhe u detyrua te terhiqej. Megjithate, Shefqet Turgut pasha nuk arriti te futej ne Shkoder, sic kishte parashikuar, permes Dukagjinit. Ai hyri ne Shkoder permes Pukes me 24 korrik 1910.
Edhe ne Lume e ne Diber trupat turke hyne pasi thyen qendresen e popullsise vendase, qe ishte me e fuqishme sidomos ne rrethinat e Dibres se Madhe.
Kudo qe kalonte, ushtria osmane rrafshonte fshatrat ku gjente nje qendrese sado te vogel, ndiqte e terrorizonte familjet qe kishin mbeshtetur e kishin perkrahur kryengritesit. Nderkohe, gjyqet e jashtezakonshme vepronin kudo. Reparte te vecanta te specializuara te ushtrise qene ngarkuar per carmatimin e popullsise. Keto reparte siguronin gjithashtu veprimtarine e komisioneve qeveritare per regjistrimin e popullsise dhe te pasurise, te shtepive, te tokave, te bagetise etj. Sipas ketij regjistrimi, mblidheshin detyrimet tatimore, duke perfshire edhe ato te prapambetura, dhe behej rekrutimi i te gjithe meshkujve qe i perfshinte detyrimi ushtarak.
Per te perforcuar pushtetin e tyre ne vilajetin e Kosoves, autoritetet xhonturke, krahas te ashtuquajturave reforma, sic u quajten masat ndeshkuese, vendosen te benin ketu edhe disa ndryshime administrative. Keshtu, u shnderrua ne nenprefekture (kaza) krahina (nahija) e Ferizajt dhe u krijuan disa krahina (nahije) te reja, si ne Drenice, ne Llap, ne Malesi, ne Reke, ne Podgor, ne Morave te Eperme dhe te Poshtme etj.

[Psikologu]

Shtrirja e terrorit xhonturk ne viset e tjera
Pas shtypjes se kryengritjes se Kosoves ekspedita ushtarake e komanduar nga Shefqet Turgut pasha u shtri edhe ne Shqiperine e Veriut dhe te Mesme.
Synimi i qeverise xhonturke dhe i qarqeve ushtarake me te larta te Perandorise ishte te shtypte jo vetem qendresen e armatosur te shqiptareve, por edhe vatrat e organizmat e levizjes kombetare. Klubet e organizatat e tjera kombetare shqiptare u fajesuan si nxitese te levizjes se armatosur. Anetaret e klubeve, mesuesit e gjuhes shqipe, madje edhe ata qe ndiqnin kurset e gjuhes shqipe, u bene objekt i nje terrori te papare, njelloj si pjesemarresit e kryengritjes se armatosur te Kosoves.
Pergjithesisht terrorit iu nenshtruan gjithe veprimtaret e levizjes kulturore e arsimore kombetare, edhe pse kjo ishte nje veprimtari e ligjshme.
Pre e terrorit xhonturk u bene edhe qytetet, si Shkodra, Tirana, Elbasani e vise te tjera, qe nuk qene perfshire ne kryengritje. Edhe ne keto treva u arrestuan, u burgosen dhe u internuan nga gjyqet speciale qindra atdhetare. Per t'i poshteruar ne syte e popullit dhe per ta frikesuar ate, keta ne fillim i rrihnin publikisht nen tingujt e bandes ushtarake. U gjykuan dhe u denuan ne mungese shume atdhetare te arratisur, te akuzuar per veprimtari antishteterore.
Me vendim te qeverise u mbyllen te gjitha shkollat shqipe, u ndalua nxjerrja e gazetave dhe botimi i librave ne gjuhen shqipe. U pushuan nga puna mesuesit e gjuhes shqipe te shkollave shteterore, si dhe nepunesit shqiptare qe kishin marre pjese ne levizjen kulturore e arsimore kombetare. Ndjekjeve iu nenshtruan edhe elementet e moderuar. Deputetet shqiptare u akuzuan si perkrahes te kryengritjes dhe per lidhje te fshehta me kryengritesit.
Veprimtaria e cetave te armatosura vijoi edhe pas kalimit te forcave osmane, te komanduara nga Shefqet Turgut pasha, nga Kosova ne Shqiperine e Veriut e te Mesme, madje edhe kur ne Kosove u vendosen perseri forca te shumta ushtarake. U bene te shpeshta perleshjet ndermjet cetave shqiptare dhe ushtrise osmane. Perleshje te tilla te armatosura ndodhen me 15 shtator 1910 afer Mitrovices dhe me 28 shtator afer Pejes. Me 15 tetor valiu i Manastirit njoftonte Stambollin per perpjekjet e ushtrise me cetat kryengritese te Dibres. Po ne tetor valiu i Shkodres njoftonte qeverine se ushtria ishte demoralizuar krejtesisht dhe se kishte rrezik te bashkohej me kryengritesit. Me 9 nentor valiu i Kosoves informonte qeverine per sulmet e shqiptareve kunder postkomandave ushtarake ne nahijen e Beranes.
Kryengritja e Kosoves e vitit 1910 ushtroi ndikim te fuqishem ne zhvillimin e metejshem te Levizjes Kombetare Shqiptare. Jehona e saj u ndje edhe ne levizjet clirimtare te popujve te tjere, te Maqedonise dhe te Arabise.

[Psikologu]

Qendrimi i shteteve ballkanike
Duke qene se nuk munden te gjenin aleate te jashtem ne luften e tyre kunder Perandorise Osmane, kreret e kryengritjes se Kosoves u perpoqen te siguronin te pakten krahet nga sulmet e pritshme te armiqve te jashtem. Per ta nuk qene te panjohura synimet shoviniste te qarqeve politike te shteteve fqinje, qe mund te shfrytezonin luften shqiptaro-osmane per plotesimin e qellimeve te tyre. Megjithate, kreret e kryengritjes u kerkuan autoriteteve shteterore te vendeve fqinje ndihme ushtarake, madje u bene edhe propozime per aleance.
Keshtu, kreret e qendreses se armatosur ne Llap e ne Shale, sapo nisi kryengritja ne muajin prill, kerkuan te mesonin nga konsulli i Serbise ne Prishtine nese Beogradi ishte i gatshem t'i ndihmonte me armatime e municione dhe t'i strehonte ne rast se do te ishin te detyruar te terhiqeshin nga lufta kunder forcave osmane. Ne perputhje me udhezimet qe kishte marre nga ministri i Jashtem Millovanovic, konsulli Rakiq u tha shqiptareve se ne rast nevoje mund te gjenin strehim ne Serbi, ndersa kerkesen e tyre per armatime e kundershtoi ne menyre te prere, me pretekstin se shqiptaret e kishin mbajtur te fshehte nga Serbia pergatititjen e kryengritjes.
Qendrimi negativ i qeverise serbe ndaj kerkesave te shqiptareve per ndihme diktohej nga marredheniet e mira qe Serbia kishte ne ate kohe me Turqine, te cilat kushtezoheshin nga interesat ekonomike, politike dhe ushtarake te castit. Kryengritja kunderosmane ne Kosove filloi ne kohen kur mbreti Pjeter I, N. Pashiqi dhe Millovanovici, pas vizites se tyre ne Petrograd, shkuan edhe ne Stamboll. Qeveritaret serbe shpresonin atehere se do te mund te siguronin koncesionin e hekurudhes se Adriatikut.
Nga ana tjeter, Bullgaria bente perpjekje te lidhej me qarqet politike shqiptare per ta perdorur luften e tyre ne te mire te synimeve te veta. Per kete qellim qeveria bullgare dhe vete mbreti Ferdinand mbanin lidhje me organizatat shqiptare dhe me disa nga kreret shqiptare. Nderkaq qarqet politike dhe shtypi i Sofjes ndiqnin me interesim kryengritjen shqiptare. Disa prej tyre i shikonin ngjarjet ne Kosove si fillim i fundit te sundimit osman dhe kerkonin te perfitohej nga gjendja e krijuar per te nderhyre ne Maqedoni. Grupe te tjera politike bullgare, duke i vleresuar ngjarjet ne Shqiperi si kalimtare, kerkonin qe Bullgaria te mbante qendrim korrekt kundrejt Perandorise Osmane. Megjithekete, si qarqet oborrtare te Sofjes te kryesuara nga princi Ferdinand, ashtu edhe qeveria bullgare, duke menduar se kryengritja shqiptare do t'i jepte nje goditje te forte regjimit xhonturk, parashikonin te nxirrnin perfitime prej saj. Shtypi zyrtar bullgar shkruante pas fillimit te kryengritjes, se Bullgaria, si fqinje e mire e Turqise, deshironte qe qeveria osmane te vendoste qetesine e rregullin ne viset e perfshira nga kryengritja, por ne rast se kjo kryengritje merrte permasa te medha dhe shnderrohej ne nje te keqe qe mund te cenonte paqen ne Ballkan e te sillte pasoja te renda per bullgaret e Maqedonise, atehere qeveria bullgare nuk mund te rrinte duarkryq.
Perfaqesuesi diplomatik serb ne Sofje u perpoq te bindte kreun e qeverise bullgare, se ishte ne interesin e shteteve ballkanike t'i liheshin Turqise duart te lira per te shtypur kryengritjen shqiptare.
Shqetesimi se kryengritja shqiptare mund te shfrytezohej nga Vjena, si pretekst per nderhyrje ne Ballkan, perbente nje arsye me shume qe Serbia te tregohej e rezervuar ndaj levizjes se armatosur ne Kosove. Keto zhvillime rrezikonin planet e saj te kahershme per ekspansionin drejt territoreve shqiptare. Synimet autonomiste te Levizjes Kombetare Shqiptare e shtynin edhe me shume qeverine serbe qe te kerkonte shtypjen e kryengritjes se Kosoves. Sendertimi i tyre vleresohej ne Beograd si nje pengese shume me e madhe per projektet e Serbise, sesa pushteti i Perandorise Osmane mbi trevat shqiptare. Fati i kesaj Perandorie tashme ishte percaktuar. Ajo po i afrohej me shpejtesi fundit te saj.
Millovanovici shprehu mendimin se ishte ne interesin e Serbise dhe te vendeve te tjera ballkanike qe konflikti i armatosur i shqiptareve me xhonturqit te ishte sa me i pergjakshem, ne menyre qe te dyja palet te dobesoheshin sa me shume. Sipas parashikimeve te tij, keshtu do te arrihej qellimi i dyfishte: nga njera ane, dobesimi i Perandorise Osmane do ta lehtesonte luften e ardhshme te Serbise e te Bullgarise kunder saj; nga ana tjeter, shqiptaret e mposhtur nga ushtria osmane do te arrinin ne nje gjendje te tille sa te pranonin te viheshin nen Serbine.
Diplomatet serbe ndiqnin me kenaqesi carmatimin e shqiptareve nga autoritetet ushtarake osmane. Perfaqesuesi i Beogradit ne Stamboll e siguronte ministrin e Jashtem te Perandorise Osmane, se Serbia ishte e gatshme t'i bente Turqise sherbimet e nevojshme per t'ia lehtesuar mposhtjen e kryengritjes. Edhe Porta e Larte e priti me kenaqesi gatishmerine e Beogradit per te ndihmuar ne qetesimin e Kosoves.
Pas renies se Grykes se Kacanikut, kur ushtria osmane filloi marshimin ne drejtim te Carraleves, konsulli serb ne Prishtine mori udhezime per t'i dhene ekspedites turke cdo perkrahje. Me porosine e tij fshataret e mesuesit serbe u vune ne sherbim te Turgut Pashes. Sipas udhezimeve qe moren nga oficeret e shtabit turk ne Ferizaj, ata mblidhnin te dhena per gjendjen, organizimin e vendndodhjen e forcave kryengritese dhe perhapnin lajme te rreme rreth marshimit te forcave te medha osmane per te shkurajuar shqiptaret.
Ne kundershtim me premtimin qe u kishte bere shqiptareve ne fillim te kryengritjes, Serbia nuk pranoi t'i strehonte kryengritesit. Beogradi pranoi te strehonte ne Serbi vetem disa prej krereve, si Hasan Hysen Budakoven, Zejnel Beun nga Gjilani, Shaqir cavdarbashen nga Peja dhe bajraktarin e Ostrozubit, duke shpresuar se mund t'i perdorte ne sherbim te politikes serbe. Qeveria serbe i ofroi strehim edhe Idriz Seferit, por ky nuk e pranoi dhe qendroi ne malet e krahines se vet, ne Karadak.
Ndryshe nga Serbia, Mali Zi, edhe pse nuk e perkrahu kryengritjen shqiptare, nuk mbajti qendrim armiqesor kundrejt saj dhe u dha strehim kryengritesve.
Kryengritesit e anes veriperendimore te Kosoves ne fillim u vendosen ne Bjeshket e Namuna. Por mungesa e ushqimeve dhe fillimi i te ftohtit e beri te pamundur qendrimin e tyre te metejshem ne ato ane. Ne keto rrethana, Isa Boletini, ne emer te te gjithe krereve te kryengritjes, kerkoi nga Cetina qe t'i strehonte ne Mal te Zi. Kjo kerkese u pranua nga qeveria e Malit te Zi, e cila formoi nje komision te posacem per strehimin e emigranteve. Ata u vendosen ne Cetine, ne Podgorice, ne Shpuze, ne Nikshiq dhe ne Ulqin.
Por pas deklaratave te princ Nikolles per motivet humanitare qe e shtyne te mbante kete qendrim, fshihej synimi i tij per te bere per vete kreret shqiptare, duke shpresuar se me ndihmen e tyre do te kenaqte lakmite territoriale ndaj tokave shqiptare qe shkonin deri ne Mat e me gjere, ndersa populli malalez i priti miqesisht refugjatet e ardhur nga territoret shqiptare.

[Psikologu]

Kryengritja e Kosoves dhe Fuqite e Medha
Fuqite e Medha, duke respektuar politiken e ruajtjes se status quo-se ne Turqine Evropiane dhe ne gjithe Perandorine Osmane, nuk e perkrahen kryengritjen shqiptare te Kosoves. Ata i trajtuan ngjarjet ne Shqiperi si nje ceshtje thjesht e brendshme e Perandorise Osmane dhe i lane dore te lire Stambollit per shtypjen e kryengritjes.
Por qendrimi i Fuqive te Medha kundrejt levizjes clirimtare te shqiptareve e sidomos ndaj metodave te dhunes e te terrorit qe perdori ushtria turke per paqtimin e territoreve shqiptare, nuk ishte i njejte. Ndersa Rusia kembengulte prane Portes se Larte per ta cuar deri ne fund ekspediten ushtarake ne Shqiperi, ministri i Puneve te Jashtme te Austro-Hungarise e keshillonte Stambollin qe te mos shkonte shume larg ne masat e dhunes ndaj shqiptareve.
Te njejtin qendrim mbajti ne pergjithesi diplomacia gjermane. Nepermjet perpjekjeve diplomatike qe bene prane qeverise xhonturke, Vjena e Berlini i terhoqen verejtjen asaj per masat e tepruara shtypese. Ato i bene te ditur Stambollit se ndjekja e keshillave ruse per ashpersimin deri ne skaj te konfliktit me shqiptaret, do te sillte dobesimin e te dyja paleve dhe do t'ua lehtesonte shteteve ballkanike plotesimin e pretendimeve territoriale ndaj trojeve shqiptare, gje qe nuk e deshironin as Berlini, as Vjena.
Po keshtu ministri i Jashtem i Italise, San Xhuliano, nepermjet ambasadorit te tij ne Stamboll, ndonese ne menyre te kujdesshme e te matur, i bente te qarte Portes se Larte se edhe Italia nuk e miratonte aksionin energjik dhe masat e egra te ushtrise turke ne Shqiperi; ndersa opinioni publik e shtypi italian shprehen simpatine per kryengritjen shqiptare dhe denuan politiken e eger te qeverise xhonturke kundrejt shqiptareve. Ne keto qendrime te dukshme proshqiptare ushtronte ndikimin e vet edhe mjedisi arberesh.
Ne pjesen tjeter te kontinentit evropian e te atij amerikan u ndje ndikimi i mitingjeve te protestes, i agjitacionit dhe i propagandes qe kolonite shqiptare te mergimit, shoqatat dhe komitetet bene ne te mire te kryengritjes shqiptare. Nje vend te vecante ze ketu mitingu i organizuar ne Boston.
*
* *
Kryengritja e Kosoves e vitit 1910 ishte e para levizje e armatosur aq e gjere e popullit shqiptar ne fillim te shek. XX, por qe mbeti ne kufijte e nje vilajeti te vetem. Veprimet e suksesshme luftarake te kryengritesve ne skajin verilindor te vilajetit te Shkodres nuk ndikuan ne zgjerimin e permasave te saj.
Lufta e armatosur e popullit shqiptar kunder sundimit osman nuk arriti te shtrihej ne nje hapesire te gjere kombetare as ne rrafshin organizativ, as ne ate politik e ushtarak. Madje edhe ne kufijte e vilajetit te Kosoves nuk u arrit nje bashkerendim i veprimeve luftarake. Ndonese luftuan per te perballuar marshimin e ushtrise se komanduar nga Shefqet Turgut pasha, kryengritesit nuk arriten te organizonin nje qendrese te pergjithshme ne gjithe vilajetin. Vatrat e qendreses se shqiptareve, sic qene ato te Kacanikut, te Carraleves etj., mbeten te shkeputura nga njera-tjetra.
Ne keto dobesi ndikoi edhe mungesa e nje qendre te vetme drejtuese politike e ushtarake ne shkalle kombetare ose te pakten nderkrahinore. Pervec kesaj, pjesa me e madhe e vendit qendroi menjane ngjarjeve te Kryengritjes se vitit 1910 dhe nuk u perfshi ne luften e armatosur kunder regjimit xhonturk. Shumica e veprimtareve te klubeve atdhetare ne vilajetet e Shkodres, te Janines dhe te Manastirit nuk ishte ende e bindur per domosdoshmerine e luftes se armatosur. Edhe deputetet shqiptare, duke perfshire edhe ata me radikalet (me ndonje perjashtim), nuk qene te prirur ne kete kohe per te dale nga kuadri i luftes parlamentare, ndersa komitetet e fshehta ne Jug te vendit, ndonese ishin perkrahes te kryengritjes se armatosur, nuk ishin te pergatitur per te mbeshtetur me veprime te armatosura kryengritjen e Kosoves.
Kryengritja u shtyp edhe per shkak se shqiptaret u ndodhen perballe nje ushtrie te madhe ne numer, ne armatime e ne pajisje luftarake dhe e drejtuar nga oficere te zgjedhur, te stervitur nga instruktore te huaj.
Kryengritja nuk pati perkrahjen e qarqeve politike te shteteve fqinje dhe te Fuqive te Medha qe vijuan t'i permbaheshin politikes, tashme tradicionale, te ruajtjes se status quo-se.
Megjithese Kryengritja e armatosur e vitit 1910 u shtyp, qeveria turke u detyrua te beje ndonje leshim. Ne vjeshten e vitit 1910 ajo hoqi ligjin per bandat, lejoi hapjen e ndonje shkolle shqipe, pa hequr dore nga perpjekjet per t'i detyruar shqiptaret qe te perdornin alfabetin arab, nderpreu zbatimin e masave per carmatimin, per rekrutimin ushtarak e per mbledhjen e taksave dhe premtoi se do te perdorte nje fond te posacem per ndertimin e shtepive te djegura e te renuara gjate fushatave ushtarake te vitit 1910. Per te penguar nje shperthim te ri te kryengritjes ne Kosove, Porta e Larte dergoi atje disa komisione qe u ngarkuan te qetesonin vendin duke u marre vesh me kreret shqiptare.

[Psikologu]

Pergatitja e kryengritjes
Kryengritja e Kosoves tregoi edhe nje here nevojen e bashkimit te te gjitha forcave te vendit ne luften kunder sundimtareve osmane. Drejt ketij bashkimi i shtyne shqiptaret edhe veprimet shtypese te qeverise se Stambollit. carmatimi i pergjithshem ishte nje nga masat me te renda qe moren autoritetet xhonturke ne vitin 1910 e qe la mbrese te thelle te shqiptaret, sepse u hoqi atyre mjetet per te kundershtuar politiken shtypese e arbitrare te qeveritareve xhonturq dhe per te mbrojtur vendin nga synimet grabitqare te shteteve fqinje.
Por edhe ne keto rrethana shume malesore nuk pranuan t'u nenshtroheshin urdheresave qeveritare. Grupe te shumta luftetaresh vijuan qendresen edhe pas shtypjes se kryengritjes se vitit 1910. Megjithate, perballe forcave te medha osmane, nje pjese e mire e kryengritesve u detyrua te kalonte ne Mal te Zi. Midis tyre qene edhe Ded Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Sulejman Batusha, Isa Boletini, Hasan Budakova, Mirash Ndou e te tjere. Sipas deklaratave te qeverise malazeze, ne territorin e saj ndodheshin me 1910 rreth 800 familje shqiptare te arratisura me afer 3 000 veta, ndersa ne Serbi u strehuan vetem disa prej tyre.
Qeveria malazeze, duke shprehur shqetesimin per mundesine e nje sulmi te malesoreve kunder trupave turke nga territori i Malit te Zi, i largoi refugjatet shqiptare ne Nikshiq e ne Danillovgrad.
Nderkohe rrethet atdhetare, brenda e jashte vendit, bene thirrje per nje kryengritje te re, gjate se ciles do te kerkohej autonomia e Shqiperise. Ky program u shpalos sidomos ne shtypin e kolonive, ne thirrjet e shoqerive dhe te komiteteve shqiptare. Ne te gjitha keto kerkohej amnistia e pergjithshme per luftetaret e vitit 1910, liri e plote per zhvillimin e gjuhes shqipe me alfabetin latin, krijimi i nje administrate me nepunes shqiptare dhe perdorimi i nje pjese te mire te te ardhurave te vendit per zhvillimin ekonomik e kulturor te Shqiperise.
Kryengritja e re filloi te pergatitej sipas ketij progami te perbashket autonomist. Nje nga detyrat kryesore, ashtu si me pare, ishte formimi brenda vendit i nje qendre te vetme drejtuese per gjithe levizjen kombetare. Nje qender e tille e perbashket nuk ekzistonte as edhe jashte vendit, ku kishte kushte me te favorshme per organizimin e levizjes. Krijimi i komiteteve jashte Perandorise ishte i dobishem, sepse do te terhiqte vemendjen e opinionit publik dhe te qeverive te Fuqive te Medha rreth kerkesave e aspiratave te popullit shqiptar, do t'u jepte mundesi organizatave shqiptare te siguronin te holla per te blere armet e nevojshme. Vendet me te pershtatshme per organizimin e rretheve atdhetare radikale mund te ishin ato fqinje qe ndodheshin me afer Shqiperise, sic qene shtetet ballkanike dhe Italia.
Ne keto rrethana, me nismen e Nikolle Ivanajt, u krijua ne Bari nje komitet i kryengritjes, i cili u orvat te vendoste lidhje me kolonite e mergimit dhe me komitetet e fshehta brenda vendit.
Gjate dimrit te 1910-1911-s ne Italine fqinje, me nxitjen e rretheve atdhetare shqiptare dhe arbereshe, u zgjerua levizja ne te mire te luftes se popullit shqiptar. Ne janar te vitit 1911 u formua ne Itali Komiteti "Pro Albania", rreth te cilit u bashkuan republikane, socialiste, demokrate dhe elemente te tjere perparimtare. Midis tyre kishte edhe 60 deputete. Komiteti filloi ta shtrije veprimtarine e tij me anen e nenkomiteteve ne vise te ndryshme te Gadishullit Apenin, duke synuar te mblidhte ndihma ne te holla dhe te regjistronte vullnetare per kryengritjen shqiptare.
ceshtja shqiptare u perkrah vecanerisht nga kolonite arbereshe, qe zhvilluan nje veprimtari te gjere ne te mire te Levizjes Kombetare Shqiptare. Edhe mjaft te rinj italiane e te vendeve te tjera, studente e punetore, shprehen gatishmerine per te marre pjese ne ekspediten e vullnetareve, te cilen mendohej se do ta drejtonte i biri i Xhuzepe Garibaldit, Ricioti Garibaldi (Ricciotti Garibaldi).
Atdhetaret shqiptare punonin per te siguruar perkrahjen e qeverise italiane. Por qarqet qeveritare italiane mbajten nje qendrim tjeter nga ai i popullit italian. Italia po pergatitej atehere per luften per te pushtuar Tripolin. Ne keto rrethana Roma nuk ishte e interesuar te nderhynte ne Shqiperi, sepse kjo do te shkaktonte kunderveprimin e rivales se saj, te Austro-Hungarise. Ne shkurt te vitit 1911 qeveria italiane e ndaloi ekspediten e vullnetareve dhe mori masa per te penguar cdo ndihme, qe mund t'u jepej kryengritesve shqiptare nga Italia.
Ne keto rrethana Ricioti Garibaldi deklaroi se hiqte dore nga ekspedita e propaganduar me aq buje, "meqe (ajo - shen. i aut.) demton interesat diplomatike te Italise".
Qeveria austro-hungareze, e shqetesuar nga zhvillimi i ngjarjeve ne Shqiperi, vijonte te kerkonte nga Porta e Larte qe te ndiqte nje politike te urte ne Ballkan dhe t'u bente leshime shqiptareve. Ne te njejten kohe Vjena ushtronte trysni ndaj shqiptareve qe te mos hidheshin ne kryengritje.
Pergatitja e kryengritjes ne Shqiperine e Veriut shqetesoi edhe shtetet ballkanike, sepse permbushja e kerkesave te Levizjes Kombetare Shqiptare binte ndesh me synimet e tyre aneksioniste ndaj tokave shqiptare. Pervec Malit te Zi, i cili ngutej te perfitonte nga kryengritja per te shperthyer luften me Turqine, shtetet e tjera te Ballkanit, nuk e ndienin veten te pergatitur per veprime te armatosura kunder Perandorise Osmane.
Ne shkurt te vitit 1911 Mali i Zi iu drejtua Serbise per te percaktuar qendrimin e te dyja shteteve ndaj nje kryengritjeje te mundshme shqiptare. Por qeveria serbe e quajti te parakohshem nje veprim te tille.
Komitetet e fshehta shqiptare mendonin ta fillonin kryengritjen ne pranveren e vitit 1911, pasi te beheshin te gjitha pergatitjet e nevojshme. Komiteti i Manastirit udhezonte atehere komitetet e tjera qe te formonin ceta prej 50 vetash. Perpjekje te shumta po beheshin per te futur arme ne Shqiperi.
Nderkohe numri i refugjateve ne Mal te Zi nga Kosova, nga Malesia e Mbishkodres dhe nga vete qyteti i Shkodres, sipas njoftimeve nga Cetina, arriti mbi 7 000 veta. Shumica e tyre qene strehuar ne Podgorice, ne Ulqin, ne Nikshiq e ne vende te tjera. Midis malesoreve te arratisur ishin rreth 400 veta nga Kastrati, te prire nga vojvoda Zenel Shabani, 400 te tjere nga Hoti me Dede Gjo Lulin ne krye, 800 nga Shkreli te kryesuar nga vojvoda Prend Marashi, dhe 400 te tjere nga Gruda me bajraktarin Dede Nikaj ne krye. Pervec ketyre ishin edhe 1 200 refugjate nga Kelmendi, nga Selca dhe nga Postriba.
Emigrantet e perqendruar ne Mal te Zi organizuan Komitetin e tyre ne Podgorice, i cili merrej me mbledhjen e ndihmave, por edhe me organizimin e kryengritjes. Ne fund te muajit janar dhe ne fillim te shkurtit 1911 Komiteti organizoi nje miting, ne te cilin u shpreh vendosmeria e shqiptareve per vazhdimin e luftes kunder sundimit osman dhe per pergatitjen e kryengritjes se re ne pranvere. Ne rezoluten qe u miratua ne kete tubim, theksohej se refugjatet e strehuar ne Mal te Zi do te largoheshin prej andej vetem kur Porta e Larte te plotesonte kerkesat e parashtruara nga shqiptaret ne Kongresin e Dyte te Manastirit, kur t'u ktheheshin armet malesoreve, kur te perjashtoheshin shqiptaret nga sherbimi ushtarak dhe te liroheshin te burgosurit e denuar per faje politike.
Nje pune te madhe beri Komiteti per sigurimin e armeve dhe te municioneve. Ai u be qender, ku u grumbulluan gjate kryengritjes atdhetare nga viset e ndryshme te Shqiperise, si edhe nga kolonite e mergimit. Komiteti u ndihmua edhe nga atdhetaret qe ndodheshin ne Mal te Zi, si Risto Siliqi etj., si edhe nga Nikolle Ivanaj, Hile Mosi, Luigj Gurakuqi etj. qe shkuan me pas ne Podgorice.
Perfaqesues te Levizjes Kombetare Shqiptare bene perpjekje per te siguruar perkrahjen e qeverive te shteteve fqinje dhe sidomos te Serbise e te Bullgarise. Por si Bullgaria, ashtu edhe Serbia, nepermjet perfaqesuesve te vet diplomatike ne Rome, u kumtuan perfaqesuesve te Levizjes Kombetare Shqiptare se, derisa nuk do te cenoheshin interesat e tyre shteterore dhe kombetare, ato do te vijonin t'i permbaheshin neutralitetit te plote.
Ne keto rrethana Komiteti i Podgorices u perpoq te shfrytezonte ndihmen e qeverise malazeze, por pa rene ne kurthin e politikes se saj grabitqare ndaj tokave shqiptare. Por kjo nuk ishte e lehte te arrihej. Prandaj ne krye te Komitetit, per arsye taktike, ishte vene atehere Sokol Baci, i njohur si njeri i krajl Nikolles.
Qeveria e Malit te Zi mori te gjitha masat qe kryengritja te mos fitonte karakter kombetar, por te kufizohej ne caqet lokale. Kjo do t'i jepte mundesi krajl Nikolles te nderhynte me lehte e ta perdorte ate per interesat e vet. Pervec kesaj ai punoi qe kryengritja te fillonte para kohe. Ne shkurt qeveria e Malit te Zi njoftoi Porten e Larte dhe Fuqite e Medha se nuk do t'i mbante malesoret me gjate se 28 marsi i vitit 1911.
Nderkaq, Isa Boletini, ne nje takim qe pati me krajl Nikollen, hodhi poshte propozimin e tij qe veprimet luftarake te malesoreve te mbeshteteshin nga trupat malazeze. Po keshtu veproi dhe Dede Gjo Luli.
Komiteti i Podgorices, per shkak te pengesave qe i nxori qeveria e Malit te Zi, nuk arriti te bashkerendonte veprimet e tij me krahinat e tjera te Shqiperise. Lidhje te tilla nuk arriten te vendoseshin as edhe me qytetaret e Shkodres, takimi me te cilet ishte lene te behej ne Cetine me 4 prill ku do te lidhej besa. Nderkaq, Mali i Zi, duke synuar t'i nenshtronte me ane te urise, me 14 mars ua preu ndihmat malesoreve. Ne keto rrethana malesoreve te arratisur iu desh ta fillonin kryengritjen para se te lidhej besa me shkodranet, ndersa vendosja e bashkepunimit me viset e tjera qe pothuajse e pamundur.

[Psikologu]

Shperthimi i kryengritjes dhe veprimet luftarake (mars dhe fillimi i qershorit 1911)
Kryengritja filloi me 24 mars te vitit 1911 kur malesoret e Hotit, te udhehequr nga Ded Gjo Luli, nga Gjek Marash Gjeloshi e te tjere, filluan veprimet e armatosura dhe sulmuan fortifikaten kufitare te Rapshes. Levizja u shtri shume shpejt ne Grude, ne Kelmend dhe ne Kastrat.
Shperthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke ne Shkoder. Autoritetet osmane menduan te perdornin si mjet per ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar te nxisnin percarjet e grindjet fetare ndermjet shqiptareve myslimane e katolike. Ne te njejten kohe xhonturqit hapen fjale ne te kater anet, se malesoret kryengrites ishin veglat e krajlit te Malit te Zi, domethene te nje shteti te krishtere. Per te nxitur konfliktin ndermjet shqiptareve, autoritetet osmane u shperndane myslimaneve te qytetit dhe te rajoneve perreth 4 000 arme. Por popullsia myslimane e priti me shperfillje kete propagande. Vetem nje pjese e vogel e atyre qe moren arme luftuan kunder malesoreve. Edhe keta nuk i shqetesonte perkatesia fetare e Malit te Zi, por synimet e tij tashme te njohura ndaj trevave shqiptare dhe vete qytetit te Shkodres.
Kryengritja perfshiu menjehere krahinat e Malesise se Madhe. Numri i kryengritesve arriti brenda pak ditesh ne 3 000 veta. Me 28 mars kryengritesit moren qytezen e Tuzit. Garnizoni i vogel ushtarak dhe qeveritaret u detyruan te mbylleshin ne kalane e quajtur Shipshanik, qe ndodhej ne krye te saj. Me 30 mars 400 malesore sulmuan Koplikun, por u terhoqen per mungese armesh e municionesh.
Me 30 mars u be ne Cetine mbledhja e udheheqesve te kryengritjes, e cila miratoi nje memorandum drejtuar Fuqive te Medha. Ne kete dokument kerkohej paprekshmeria e territoreve shqiptare; te njihej gjuha shqipe si gjuhe zyrtare ne te kater vilajetet, ne zyra e gjyqe dhe si gjuhe mesimi ne shkolla; te gjithe nepunesit ne Shqiperi te ishin shqiptare dhe te njihej zyrtarisht kombesia shqiptare; te ardhurat buxhetore te shpenzoheshin ne dobi te vendit; ushtaret shqiptare te mos sherbenin jashte trojeve shqiptare, me perjashtim te rasteve te luftes. Memorandumi ishte nenshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjo Luli, Abdulla Aga, Preng Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohes theksonte se, megjithese kryengritja zhvillohej ne nje treve te ngushte, te banuar kryesisht nga katolike, kryengritesit dolen me kerkesa kombetare. Ata ne thelb kerkuan autonomine e Shqiperise.
Me 6 prill 1911 u zhvilluan perleshje te ashpra ndermjet malesoreve dhe forcave turke prej Tuzit deri ne Kastrat. Por luftimet me te rrepta u zhvilluan ate dite prane Deciqit, ku u asgjesuan 30 ushtare, ndersa nga kryengritesit mbeten ne fushen e luftes shtate veta, midis te cileve ishte edhe prijesi i tyre, Nish Gjelosh Luli.
Me 8 prill 200 malesore u bene balle ne afersi te Kastratit per gjashte ore rresht 1 200 forcave xhonturke, te cilat pas terheqjes se kryengritesve plackiten dhe dogjen Bajzen e Kastratit.
Me qellim qe t'i fuste shqiptaret ne mes dy zjarresh, komanda e ushtrise osmane dergoi nga Gjakova kater batalione nen drejtimin e Ethem Pashes. Kur po vinte nga Gucia, naten e 16 prillit, ushtria osmane u sulmua te Hani i Gropes nga banoret e Selces. Ajo nuk arriti te vazhdonte marshimin drejt teatrit kryesor te luftimeve perreth Tuzit.
Per tri jave rresht xhonturqit nuk munden jo vetem t'i nenshtronin malesoret, por as te lidheshin me garnizonin e rrethuar te Tuzit dhe te perforcoheshin ne Deciq.
Fillimi i parakohshem i kryengritjes ne Veri, qe ndodhi per shkak te presioneve te qeverise malazeze, pengoi perhapjen e saj te menjehershme ne viset e tjera me te aferme. Kryengritja e malesoreve i gjeti keto pjese te vendit ende te papergatitura dhe te paorganizuara per veprime te armatosura te perbashketa. Trevat veriore te vendit, sidomos Kosova, Mirdita e krahinat e tjera, ishin te carmatosura nga ekspedita e vitit 1910. Megjithate, Isa Boletini dhe Sulejman Batusha nuk hoqen dore nga perpjekjet per zgjerimin e kryengritjes ne viset e Rrafshit te Dukagjinit.
Ne keto rrethana kryengritesit e Veriut iu drejtuan shqiptareve te Jugut duke u bere thirrje qe te bashkoheshin me ta. Me 15 prill 1911 perfaqesues te Kosoves cuan ne viset jugore thirrjen qe Isa Boletini e kishte leshuar disa kohe me pare (me 23 mars) nga malet e Shqiperise, ne te cilen thuhej: "... Na i kemi marre te gjitha masat e nevojshme dhe nuk kemi frike qofte dhe sikur qeveria te dergonte te gjitha ushtrite e saj... Ju duhet sa me shpejt qe te jete e mundun te dergoni njerez dhe te pergatitni popullin ... Na nuk duhet ta humbim rasen e favorshme qe kemi sot".
Kryengritja e Veriut vuri ne levizje edhe perkrahesit e veprimeve te armatosura ne jug te vendit. U krijuan komitete te reja, si "Shoqeria e Zeze per Shpetim", qe derguan perfaqesuesit e tyre ne Kosove. Ne Kolonje u mbajt nje mbledhje e udheheqesve te levizjes, ku moren pjese edhe emisaret kosovare qe sollen letren e Isa Boletinit. Ketu u vendos te shpejtohej organizimi i cetave dhe ne fillim te qershorit te niste kryengritja edhe ne jug te vendit.

[Psikologu]

Perkrahesit e veprimeve kryengritese iu drejtuan popullit me keto fjale: "Vellezerit tane, geget, po na ftojne ne te bijt e Pirros, qe t'u vijme ne ndihme, e prandaj cdo shqiptar e ka detyre te marre huten ne krah e te bashkohet me kryengritesit e te mos leme te na turperohet "Baba Tomori" i shenjteruar qe po bucet. Duam, pra, lirine dhe veteqeverisjen e Shqiperise, duam te drejtat tona dhe do t'i kerkojme gjersa te shuhemi te gjithe".
Ne vilajetin e Janines, ne rajonet e Korces, te Elbasanit, te Dibres dhe te Ohrit komitetet e fshehta filluan te shperndanin arme dhe te organizonin ceta. Me 16 prill u organizua ne Manastirin e Cepos nje mbledhje me kreret e kryengritesve te Gjirokastres, te Delvines dhe te viseve te tjera te Shqiperise se Jugut, te cilet u betuan per t'u ngritur ne lufte te armatosur kunder Perandorise Osmane.
Mirepo, per shkak te qendrimit prites te elementeve te moderuar e te lekundshem dhe te trysnise se faktoreve te jashtem, Komiteti i Manastirit i shtyti pergatitjet per kryengritje ne nje kohe te pacaktuar, por gjithnje brenda vitit 1911.
Me 17 prill zbarkoi ne Shengjin gjenerali turk Shefqet Turgut pasha me tete batalione, 5 000 ushtare, dy bateri malore, nje divizion mitralier, 800 kuaj, 10 000 pushke dhe materiale te shumta luftarake. Ne te njejten kohe 20 000 ushtare te tjere po mobilizoheshin ne Anadoll, pervec batalioneve te rezervisteve qe do te rekrutoheshin ne Rumeli, ne Turqine Evropiane. Me Shefqet Turgut pashen erdhi edhe Preng Bibe Doda, i thirrur nga Vjena prej xhonturqve per te qetesuar Mirditen dhe per te penguar bashkimin e saj me kryengritjen.
Ushtrite osmane me rruge detare erdhen e zbarkuan ne Shkoder me 18 prill. Mberritja e forcave te reja osmane nuk i ndali sulmet e kryengritesve, ne radhet e te cileve luftonin edhe atdhetare te tille, si Luigj Gurakuqi, Hil Mosi e te tjere. Me 22 prill deshtoi kundersulmi qe forcat xhonturke ndermoren nga ana e Shipshanikut dhe e Deciqit.
Ne proklamaten e publikuar me 1 maj 1911, te shkruar ne shqip, frengjisht, gjermanisht e italisht, kryengritesit parashtruan edhe njehere programin e tyre autonomist. Pasi flitej per vendosjen pas Revolucionit te regjimit xhonturk, te cilin e perkrahen edhe shqiptaret, ne proklamate shpalleshin keto kerkesa te kryengritesve: 1) Shqiperia te behej veteqeverimtare me sigurim te qeverive te medha nen hije te Turqise; 2) Shkollat shqipe te mbaheshin prej qeverise; 3) Ushtaret shqiptare te mos dilnin jashte kufijve te Shqiperise, pervec se ne rast lufte.
Nderkaq, perpjekjet luftarake u bene me te shpeshta dhe me te rrepta. Me 3 maj u zhvillua nje nga perleshjet me te medha te kryengritesve me forcat osmane, pas se ciles u hap rruga per ne qendren e vilajetit, ne Shkoder. Luigj Gurakuqi shkruante ato dite se "do te kishim marre Shkodren, po te kishim pase arme".
Ngjarjet e Kryengritjes shqiptare te vitit 1911 paten jehone brenda dhe jashte vendit. Me kryengritesit u bashkuan, sado te pakte, edhe vullnetare nga Italia e Bullgaria. Shtypi i huaj shkruante per trimerine e grave shqiptare, per "amazonat shqiptare", te cilat, krahas burrave, prinderve dhe vellezerve te tyre, luftonin kunder pushtuesve osmane.
Nje veprimtari te gjere ne te mire te kryengritjes zhvilloi brenda vendit "Shoqeria e Zeze per Shpetim". Ajo punoi per mbledhjen e ndihmave per kryengritesit e Veriut ne emer te Lidhjes "Per Liri o per Vdekje".
Ne kolonite e mergimit ne Amerike, ne Bullgari, ne Rumani, ne Egjipt (Misir) etj., mbaheshin konferenca per Shqiperine dhe per luften e shqiptareve kunder sunduesve osmane. Shqiptaret e Amerikes mblodhen per kryengritesit nje shume te madhe te hollash. U vendos qe 30 vullnetare te shkonin nga Amerika ne Shqiperine e Jugut (Toskeri) per te shtrire edhe atje kryengritjen. Fan S. Noli dhe atdhetare te tjere u perpoqen te siguronin perkrahjen e Greqise, por Athina perseri, ashtu si me pare, kembenguli qe kryengritja shqiptare te zhvillohej vetem ne veri te lumit Shkumbin.
Gjate muajit maj patriotet shqiptare te grumbulluar ne Korfuz, si Nikolle Ivanaj, Themistokli Germenji, Ismail Qemali, Pandeli Cale, Stefan Kondillari, Spiro Bellkameni e te tjere, krijuan nje dege te komitetit shqiptar te Barit. Nderkaq u shtuan perpjekjet per organizimin e kryengritjes ne Shqiperine e Jugut, ku po punohej per sigurimin e armeve.
Me 9 maj Shefqet Turgut pasha ne pergjigje te proklamates se kryengritesve te dates 1 maj 1911, publikoi shpalljen, ku thuhej se udheheqesit e kryengritjes do t'i jepeshin gjyqit ushtarak, ndersa ata qe do te dorezoheshin brenda pese diteve, duke dhene armet e duke iu nenshtruar ligjeve e urdhrave te qeverise, do te perfitonin nga meshira e saj. Ne shpallje thuhej se, po te qellohej kunder ushtareve, do te denohej se bashku me fajtorin edhe pleqesia e katundit. Urdherohej qe frengjite e kullave te malesoreve te hapeshin nje kut te gjera e te gjata ose te mbylleshin krejt.
Shpallja ra ne duart e kryengritesve me 11 maj, diten e vendosjes se shtetrrethimit dhe te krijimit te gjykates ushtarake ne Shkoder. Shefqet Turgut pasha kishte kohe qe po merrte masat shtypese, internonte familjet e pjesemarresve te kryengritjes dhe te atyre qe dyshoheshin se kishin ndihmuar kryengritjen (pika 8 e shpalljes).
Kryengritesit iu pergjigjen thirrjes se Shefqet Turgut pashes me nje deklarate qe u miratua ne mbledhjen e mbajtur ne Pikale, te nenshkruar nga 60 udheheqes te tyre, e cila iu dorezua konsujve te huaj ne Cetine. Ne kete dokument thuhej se qysh nga dita kur ushtrite osmane kane rrenuar e djegur shtepite e malesoreve shqiptare, kane dhunuar nderin e shqiptarit dhe kane mbytur femijet, ata vendosen "me qendrue derisa t'u jesi ma e mbramja pike e gjakut nder dej" dhe e "grishnin" gjeneralin turk "me dale ne lame te luftes".
Pa pritur te mbaronte ende afati i armepushimit te caktuar ne shpalljen e tij, Shefqet Turgut pasha me 14 maj goditi befasisht malesoret. Ushtria osmane prej 6 000 vetash, e pajisur me artileri e mitraloza, u hodh serish mbi Deciq. "Forcat moren keto pozita, - shkruante konsulli austriak ne Shkoder, - duke i debuar rrebelet pllambe per pllambe".
Pas ketij operacioni turqit munden te forcoheshin ne vijen Tuz-Deciq-Kastrat, ku vendosen 6 000 ushtare ne drejtim te Shipshanikut dhe 5 000 te tjere nga ana e Koplikut. Nga ana e Gucise vijonte te ushtronte presion mbi kryengritesit ne drejtim te Selces nje force e komanduar nga Ethem Pasha, e cila kishte arritur ne 8 batalione. Ajo i mbajti te ngujuara forcat kryengritese te Kelmendit pa arritur te beje asnje hap perpara u detyrua te kthehej ne Guci.
Perballe ketyre forcave osmane, pa llogaritur trupat e shumta te dislokuara ne Fushe te Shtojit prane Shkodres, qendronin vetem 2 000 kryengrites shqiptare, te perqendruar ne mes te Dinoshes dhe Tuzit.
Shefqet Turgut pasha, duke perdorur artilerine, shkaterroi te gjitha katundet qe bene qendrese. Ushtria osmane nuk kurseu as malesoret myslimane. Per t'u shpetuar mizorive xhonturke, shume familje malesore, gra, femije e pleq, vazhdonin te kalonin ne Mal te Zi.
Nderkaq zhvilloheshin luftimet ne Shqiperine e Veriut. Me 3 qershor 350 malesore sulmuan Lezhen dhe e detyruan garnizonin osman te mbyllej ne Atik-Kala. Midis mirditasve, qe moren pjese ne kete sulm, kishte edhe shqiptare myslimane nga Mati, nga Luma, nga Dibra, madje edhe nga Kosova. Kryengritesit prene komunikimet tokesore e telegrafike midis Lezhes, Shkodres dhe Shengjinit.
Por pas ndihmave qe ushtrise osmane filluan t'i vinin nga Shengjini, kryengritesit u detyruan te terhiqeshin nga Lezha.
Zgjerimi i kryengritjes shkaktoi reagimin e qarqeve politike te Shteteve te Medha. Synimi i qeverise malazeze per t'u perfshire drejtpersedrejti ne aksionet luftarake te malesoreve kryengrites nuk gjeti miratimin jo vetem ne Serbi, por as ne Rusi. Qeveria cariste e kercenoi Cetinen se do t'i nderpriste subvencionet qe i jepte Malit te Zi, ne rast se ndihmonte kryengritjen.
Qeveria austro-hungareze, e shqetesuar nga mundesia e nje nderhyrjeje te Malit te Zi ne konfliktin shqiptaro-osman, ushtroi trysni mbi Cetinen duke kerkuar qe ajo te qendronte asnjanese. Vjena beri te gjitha perpjekjet qe kryengritja te mos perhapej ne viset e tjera.
Per te penguar sadopak zgjerimin e kryengritjes se malesoreve ne krahina te tjera te Shqiperise, Komiteti "Ittihad ve Terekki" ("Bashkim e Perparim") organizoi udhetimin e sulltanit plak, Mehmet Reshati V, ne Kosove. Mendohej se ky udhetim i sulltanit do ta lehtesonte "kthimin ne vathe" te atyre, qe ishin larguar nga "vellazerimi osman".

[Psikologu]

Udhetimi u organizua ne formen e pelegrinazhit ne varrin e sulltan Muratit I, te vrare ne Fushe te Kosoves. Sulltani udhetoi vetem ne krahinen e Kosoves per ta vecuar kete treve nga kryengritja shqiptare ne Malesi te Mbishkodres. Me 15 qershor ai mberriti ne Prishtine, ku u organizua nje parade e madhe ushtarake, por nuk u mblodhen aq njerez sa pritnin xhonturqit. Nga frika se ceremonia ne Gazimestan (ne tyrben e sulltan Muratit) mund te kthehej ne nje manifestim kunderosman, ajo u mbyll shpejt me largimin prej andej te sulltanit dhe te personaliteteve qe e shoqeronin. Kjo ndermarrje e xhonturqve, sic pohojne bashkekohesit, s'qe vecse nje komedi e inskenuar keq.
Nderkohe levizja kryengritese filloi te zgjerohej edhe ne jug te vendit. Ne qershor doli ne mal ceta e Korces (me dr. Haki Mborjen ne krye) dhe filluan te veprojne edhe ceta te tjera. Shtrirja e levizjes se armatosur ne jug e shqetesoi Athinen. Gazeta ruse "Ruskoje sllovo", ne nje korrespondence nga Athina shkruante: "Shtypi grek, i cili gjer me dje deftente simpathi per kryengritjen shqiptare, sot nga qe u hap kryengritja dhe ne Epir, e quan veprimin e komitetit te shqiptareve dinak, se kerkon mjeshterisht ta quaj ate province, qe eshte fjeshte greke, te shqiptarizuar".
Me 17 qershor Shefqet Turgut pasha ne emer te sulltanit shpalli edhe nje here amnistine per kryengritesit qe duhej te dorezoheshin brenda 10 diteve, duke premtuar gjithashtu 10 000 lira per shtepite e djegura. Ne shpalljen qe nxori me kete rast thuhej se qeveria turke do te kujdesej per nevojat e vendit, per te shlyer demet qe u ishin bere kohet e fundit shqiptareve, si edhe per te siguruar te miren e qetesine e popullit. Por ne shpallje nuk behej fjale per asnje nga te drejtat kombetare te shqiptareve.
Pas shpalljes se 17 qershorit xhonturqit disa here u perpoqen te hynin ne bisedime me kryengritesit, por deshtuan, sepse ndeshen ne vendosmerine e tyre per te luftuar deri ne fund per te drejtat e tyre kombetare.
Duke pasur parasysh qe pjesa me e madhe e kryengritesve te Malesise se Mbishkodres ishin katolike, Stambolli mendoi se njerez me te pershtatshem per te hyre ne bisedime me malesoret do te ishin kleriket katolike. Per kete Porta e Larte kerkoi edhe ndihmen e protektores se kultit te Austro-Hungarise. Arkipeshkvi i Shkodres, Jak Serreqi, qe u ngarkua me detyren e veshtire te ndermjetesit ne mes shqiptareve kryengrites dhe Portes, e mori persiper kete rol, por me disa kushte. Autoritetet ushtarake e civile turke formuluan programin prej 8 pikash, me te cilin do te hyhej ne bisedime me malesoret. Keto ishin shume larg kerkesave te kryengritesve, te kerkeses se autonomise se shpallur nga kreret e tyre qysh ne muajin mars. Prandaj pikat e propozuara nuk u perfillen nga kreret e kryengritjes. Ne keto rrethana misioni i klerikeve, te kryesuar prej Jak Serreqit, qe u dergua prane malesoreve kryengrites, deshtoi.

[Psikologu]

KUVENDI I GRECES (23 QERSHOR 1911)

Memorandumi i Greces
Mberritjen e komisionit te klerikeve ne Mal te Zi dhe perpjekjet e xhonturqve per t'u marre vesh me ta, kryengritesit e shfrytezuan per te dale para qeverise osmane dhe Fuqive te Medha serish me kerkesen e autonomise se Shqiperise. Me nismen e Komitetit te kryengritjes (te Podgorices), u mblodh ne pllajen e Greces, ne perendim te Selces, ne Malesine e Madhe Kuvendi i Pergjithshem i krereve shqiptare, i cili me 23 qershor miratoi dokumentin me te rendesishem te kryengritjes, te njohur me emrin "Memorandumi i Greces", i hartuar nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi. Kete dokument, i njohur si "Libri i Kuq" (per shkak te ngjyres se ballines se broshures ne te cilen u shtyp) ia paraqiti Kuvendit te krereve te kryengritjes Luigj Gurakuqi.
Me kete akt kryengritja e armatosur e shqiptareve te veriut kishte tani nje program kombetar ne te cilin aderuan tashme te gjithe shqiptaret.
Ne hyrje te memorandumit ("Librit te Kuq") flitet per ndihmen qe dhane shqiptaret per te sjelle xhonturqit ne fuqi. Disa privilegje qe u kishte njohur deri atehere sulltani autokrat krahinave malore, theksohet ne kete dokument, nuk i penguan shqiptaret te ngriheshin e te kerkonin kushtetuten per te gjithe popujt e shtypur. Por shpresat e tyre te regjimi kushtetues nuk u perligjen. Madje ishin xhonturqit ata qe me politiken e tyre i shtyne shqiptaret te rrembenin armet e te luftonin per te drejtat e tyre. Shqiptaret, aleate te xhonturqve, u bene me e para viktime e politikes se eger nacionaliste e xhonturqve. Mbi shqiptaret u turren taborret e Xhavit Pashes dhe te Shefqet Turgut pashes. Por edhe pasi shqiptaret i dhane armet, theksohej ne hyrjen e "Librit te Kuq", turqit e rinj nuk mendonin aspak t'i zbatonin reformat e premtuara.
Ne memorandum parashtroheshin keto kerkesa: t'u jepej garanci se nuk do te perseriteshin veprimet antikushtetuese nga qeveria qendrore dhe nga autoritetet lokale ne te gjithe Shqiperine dhe se do te respektoheshin fete e zakonet e vendit; te njihej kombi shqiptar me po ato te drejta qe kishin kombet e tjera te Perandorise Osmane; te kishte liri te plote per zgjedhjen e deputeteve shqiptare, numri i te cileve te ishte ne perpjesetim me popullsine; te kishte liri per perhapjen e gjuhes shqipe dhe te shkollave shqipe; te behej bashkimi i vilajeteve, ku jetojne shqiptaret, sipas decentralizimit administrativ, dhe te harmonizoheshin ligjet turke me te drejtat zakonore te vendit; nepunesit e larte te dinin gjuhen e zakonet e vendit; te gjithe nepunesit civile dhe financiare te ishin shqiptare, ndersa gjyqtaret, xhandaret e policet te ishin gjithashtu vendas; te caktohej nje guvernator i pergjithshem nga sulltani per nje periudhe te caktuar; te perdorej gjuha shqipe ne administrate, ne gjyqe e kuvende, perkrah turqishtes, qe mbetej gjuhe zyrtare e qeverise qendrore; sherbimi ushtarak i detyrueshem per te gjithe ne kohe paqeje te kryhej ne vend, ndersa per banoret e zonave kufitare te organizohej nje sherbim i vecante ushtarak, qe do te kryhej ne krahinat e tyre, per te ruajtur kufijte; te perdoreshin ne vend, per ndertime rrugesh, hekurudhash, shkollash e te tjera, te ardhurat fiskale me perjashtim te atyre te doganes, te postes, te telegrafes, te duhanit, te alkoolit dhe te pullave, te cilat ishin monopole te shtetit ose u ishin dhene te huajve sipas kapitulacioneve; t'u njihej fshatareve e drejta per prerjen e pyjeve sipas nje takse; keshillat e pergjithshme te kishin te drejte te jepnin vendime per buxhetin e vilajeteve dhe te kontrollonin shpenzimet; te jepeshin fonde te nevojshme per rregullimin e shtepive e te demeve te tjera te shkaktuara nga operacionet e ushtrive osmane dhe t'u ktheheshin shqiptareve armet qe u ishin marre.
Memorandumi i Greces parashtronte nje program te plote te autonomise se Shqiperise, ashtu sic ishte konceptuar ajo ne platformen e Levizjes Kombetare Shqiptare qysh nga koha e Lidhjes se Prizrenit. Ky memorandum kishte nje rendesi te vecante, sepse dilte nga gjiri i kryengritjes dhe ne formulimin tij moren pjese veprimtaret atdhetare te krahinave te ndryshme te vendit e te kolonive shqiptare te mergimit. Permbajtja kombetare e ketij memorandumi ishte nje argument i fuqishem per te kundershtuar trillimet e qeverise turke dhe te propagandes se shteteve fqinje qe mohonin karakterin e vertete kombetar te levizjes shqiptare dhe e paraqisnin kryengritjen e malesoreve si kryengritje fetare per ruajtjen e venomeve te vjetra lokale. Pranimi i kerkesave te Greces, sic pohonte Ismail Qemali, do te ishte nje fitore e nacionalizmit shqiptar. Keto kerkesa drejtoheshin njeherazi kunder politikes se qeverise malazeze, e cila orvatej me anen e agjenteve te saj t'i bindte malesoret te viheshin nen mbrojtjen e Malit te Zi.
Memorandumi ushtroi ndikim te fuqishem edhe ne pjeset e tjera te Shqiperise dhe nxiti perpjekjet qe u bene per kthimin e kryengritjes se Veriut ne nje kryengritje te pergjithshme.
"Libri i Kuq" iu dorezua nga perfaqesuesit e kryengritesve ambasadorit turk ne Mal te Zi, Sadredin Beut, qe e pranoi ate pa dhene ndonje pergjigje. Per te pasur garancine e Fuqive te Medha per plotesimin e kerkesave te tyre, nje delegacion i kryengritesve, i perbere nga Luigj Gurakuqi, Dede Gjo Luli, Sokol Baci etj., ua dorezoi Memorandumin e Greces perfaqesuesve te Fuqive te Medha ne Cetine.
Nderkaq Shefqet Turgut pasha shpalli nje proklamate te dyte, me te cilen shtyhej afati i dorezimit te kryengritesve edhe 15 dite te tjera, duke filluar nga 27 qershori. Malesoret lajmeroheshin gjithashtu se Porta kishte derguar nje vali dhe nje kajmekam, qe dinin gjuhen shqipe. Por me 9 korrik Stambolli u detyrua t'a shtynte per te treten here afatin e dorezimit te kryengritesve edhe per 20 dite te tjera.
Me gjithe kerkesat kembengulese te kryengritesve, qeveria osmane nuk kishte ndermend t'i jepte autonomine Shqiperise. Ajo e quante kete te papranueshme, si nje akt qe do te sillte me vete shkaterrimin e Perandorise Osmane.
Stambolli vijoi te perdorte kunder malesoreve 50 batalione te komanduara nga Shefqet Turgut pasha, me 70 000 ushtare e 60 gryka artilerie me qitje te shpejte. Per te perligjur luften e gjate me malesoret dhe kete perqendrim te forcave te shumta ne Shqiperi kunder nje grushti malesoresh, propaganda zyrtare turke shpalli se ne kryengritje ishin cuar 20 000 malesore. Ne te vertete, gjithe familjet e kryengritesve, qe ishin mbartur ne Mal te Zi per t'i shpetuar terrorit xhonturk, arrinin ne rreth 15 000 veta, ndersa ne radhet e luftetareve ishin vetem 4 000 kryengrites.
Megjithate, ne perpjekjet me kryengritesit, Shefqet Turgut pasha la qindra te vrare. Ai u detyrua te pranonte, se "... cdo dite jane bere perpjekje te ashpra e te vazhdueshme, kryengritesit i kane dale zot cdo shkembi, cdo shtepie dhe e kane lene vendin vetem duke dhene jeten". Perkrah burrave luftuan edhe grate malesore, nder te cilat u dalluan Tringe Smajlja e Nore Kolja. Ne lufte merrnin pjese gjithashtu te rinj 16 vjecare dhe pleq deri ne 70 vjec. Vete udheheqesi i kryengritesve Dede Gjo Luli ishte 71 vjec.

[Psikologu]

Malesoreve u dha dore taktika e luftimit ne grupe te vogla kunder armikut shume te madh ne numer dhe njohja e terrenit. Ata zinin shtigjet e qafat e pakalueshme. Sulmonin armikun aty ku ai nuk e priste dhe terhiqeshin ne rregull, pa deme.
Por lufta e kryengritesve veshtiresohej nga mungesa e armeve, e municioneve dhe e ushqimeve. Lufetaret ishin gjysme te uritur. Ndihmat qe vinin nga kolonite dhe nga vendet e tjera nuk mjaftonin per t'i mbajtur ata dhe refugjatet e shumte, qe qene mbledhur ne Mal te Zi.
Kryengritja e Malesise se Mbishkodres dhe kerkesat e saj terhoqen vemendjen e diplomacise britanike. Perfaqesues te kryengritesve sic ishte Mark Kakarriqi iu drejtuan asaj ne menyre te posacme. Duke perfituar nga memorandumi, qe kryengritesit shqiptare ua drejtuan Fuqive te Medha, E. Grej, ministri i Jashtem britanik, qysh me 26 qershor kerkoi te nderhyhej kolektivisht prane Portes ne perkrahje te shqiptareve, per te kenaqur kerkesat e tyre per gjuhen, shkollen, ndertimin e rrugeve dhe per amnistine e pergjithshme.
Por ky propozim nuk gjeti perkrahje te Shtetet e tjera te Medha. Gjermania e kundershtoi nje hap te tille, duke deklaruar se kjo do te merrej nga Stambolli si nderhyrje ne punet e brendshme te Turqise. Vjena iu permbajt po atij qendrimi te meparshem, te mosnderhyrjes. Franca gjithashtu nuk u tregua e gatshme te bashkohej me nismen e Anglise, kurse qeveria ruse shprehu dyshimin nese shqiptaret do te kenaqeshin me leshimet e propozuara nga Grej, kur dihej se ata kerkonin autonomine.
Nga ana tjeter, edhe shqiptaret, duke pare interesimin e Forein Ofisit, ne nje memorandum te vecante qe i drejtuan qeverise angleze, posacerisht E. Grejit, me 12 korrik kerkuan edhe nje here autonomine e Shqiperise. Ne memorandum thuhej: "... na po bajme fli per arsye te nalta politike deshirat e pavaresise qe frymezojne popullin shqiptar tash pese shekuj, e lypim vetem autonomi te gjane...".
Ne memorandum behej fjale gjithashtu per terrorin qe ushtria osmane po ushtronte ne fshatrat e Malesise, ku plackiste, digjte e rrenonte cdo gje. Ndersa shqiptaret i lironin ushtaret osmane qe zinin rob, thuhej ne kete dokument, turqit hakmerreshin edhe mbi popullsine e paarmatosur, mbi pleqte, mbi grate e femijet. Ne te flitej edhe per rastet kur njerezit digjeshin te gjalle nga ushtaret.

[Psikologu]

SHTËPIA E KONGRESIT TË MANASTIRIT

Në këtë fushatë kundër mësimit të gjuhës shqipe u përdorën mjete financiare, u falën poste të ndryshme, si politike dhe ato fetare, u vunë në lëvizje elementë të korruptuar e proturq të tipit të Arif Hiqmetit nga Kumanova dhe Rexhep Voka nga Tetova, duke mbajtur “mitingje”, kundër alfabetit latin në Manastir, Tetovë, Shkup dhe qytete tjera.
Turqit e rinj arritën të organizojnë një “miting”, të udhëhequr nga turkofilë dhe bashkëpunëtorë të tyre të udhëhequr nga hoxhallarë fanatik. Mitingu duhej të mbahej në sheshin e “Lirisë” në Manastir, përpara kazermës ushtarake. Por ushtarët shqiptarë me armë në dorë, nuk lejuan që të mbahet ky miting pro turk. Organizatorët e mitingut më në fund vendosën që ta mbajnë tubimin në oborrin e xhamisë. Aty pasi folën disa hoxhallarë fanatik, pati edhe tentime që me forcë të shkatërrohet shtypshkronja e gazetës shqipe,”Bashkimi Kombëtarë”. Tollpën e njerëzve e ndali një oficer shqiptar, duke mbrojtur shtypshkronjën me ushtarët e vetë.
Por në këto çaste kritike patriotët shqiptarë u vetorganizuan në mbrojtjen e klubit shqiptar “Dituria”, dhe e ruanin me armë në dorë. Sipas konsullit rus mitingu i fundit shkaktoi zemërim shumë të madh te patriotët shqiptar dhe ka pasur mundësi “të vij deri te gjakderdhja” . Qëndrimi i Komitetit në Manastir “Bashkim dhe Përparim” i cili vepronte kundër interesave shqiptare dënohet ashpër nga forcat patriotike. Pra xhonturqit, pasi erdhën në pushtet me ndihmën e popullit dhe oficerëve shqiptarë në vitin 1908, menjëherë filluan të rekrutojnë në radhët e tyre shqiptarë analfabetë, duke i nxitur kundër vëllezërve të vetë, që përpiqen ditë e natë për arsimimin e popullit, për hapjen e shkollave shqipe me alfabet Latin.
Në anën tjetër xhonturqit me të madhe përgatiteshin për zgjedhje të reja parlamentare. Ata në Sanxhakun e Prizrenit ku bënte pjesë edhe Tetova me Gostivarin i filluan përgatitjet për zgjedhje më 13 gusht. Sanxhakut të Prizrenit në bazë të ligjit për zgjedhje i takonin dy deputet, në bazë të numrit të votuesve, pasi Sanxhaku i Prizrenit në atë kohë kishte 111.540 banorë meshkuj me të drejt vote. Por turqit rinj për të fituar një deputet të vetin, arritën të shtojnë numrin e votuesve për 15.000 vetë. Me këto falsifikime ata nga Sanxhaku i Prizrenit vërtetuan kandidaturën edhe për kandidatin e tretë.
Për këto zgjedhje ekzistonin dy lista kandidatësh: e para përbënte listën proturke të propozuar nga xhonturqit, ndërsa lista e dytë e propozuar nga vetë shqiptarët. Në listën e parë bënin pjesë:Sherif Efendiu nga Prizreni, Jovan Shatriqi serb nga Peja dhe Rexhep Efendiu nga Tetova, në të dytin të tre kandidatët e propozuar ishin nga qyteti i Prizrenit.
Nga të dy listat më shumë vota mori Sherif Efendiu 85, kurs Mehmet Efendiu dhe Jahja Doda nga 79 vota. Me rëndësi është të theksohet se votuesit e Tetovës dhe Gostivarit, pasi nuk kishin kandidat të partisë shqiptare nga Pollogu, nuk votuan as për Rxhep Efendi Tetovën, pasi ky si kandidat ishte i propozuar nga radhët Partisë “Bashkim dhe Përparim” të xhonturqve, për meritat që kishte nga Kuvendi i Ferizajt. Por kandidaturën e tij edhe pse ndihmuan me të madhe turqit e rinj. ( Tetovarët ditën ta dënojnë. V.Xh)