Historiku i financave Shqiptare

[Ma-Origano]

Me vone, politikat financiare te qeverive shqiptare te viteve '20 dhe '30 te shekullit te XX, perparuan me shume. Si rezultat i nje pune atdhetare, ministrat e financave te atyre viteve si Ndoc Coba, Kol Thaci, Luigj Gurakuqi, Myfit Libohova, Sulejman Starova, Milto Tutulani, Aqif Dibra krijuan Drejtorine e pare te doganave shqiptare me Ahmet Boricin nga Shkodra, Drejtor te Pergjithshem. Ne vitet 1920-1921 u shtuan, u pakesuan dhe u anuluan taksat e eksportimit me qellim: Mbrojtjen e prodhimit vendas e ngadonjehere dhe me qellim fiskal. Dolen ligje dhe urdheresa per ndalimin e eksportit te arit, argjendit, tunxhit dhe drithit. Doli ligji i pare doganor ne vitin 1992 dhe po ne kete vit u krijua edhe tarifa e pare doganore shqiptare. Po ashtu u nxorren ligjet e para per rregullimin e te ardhurave te Shtetit.

Drejtimi i Zogut

Ne vitin 1925, u krijua monedha e pare shqiptare (franga ar shqiptare). Futja e kapitalit te huaj u be politika zyrtare e qeverive te mbretit Zog. Me kete, Zogu, ne planin e brendshem synonte te forconte pushtetin personal, te pasuronte perkrahesit e vet; por dhenien e koncesioneve e kapitalit te huaj e perdori edhe si mjet per sigurimin e te ardhurave per rregjimin, ne formen e huave e te rentes, me te cilat Zogu llogariste te dilte nga kriza e rende financiare. Gjate viteve 1931-1936, kapitali i huaj, sidomos ai italian i diktuan qeverive shqiptare perfundimin e nje marreveshjeje per Bashkimin Doganor. Ky bashkim, ne ate kohe, do te perfshinte ekonomine shqiptare ne sistemin e ekonomise italiane dhe hapjen pa kufizim te kapitalit italian. Bashkimi Doganor do te godiste ne menyre te drejtperdrejte interesat e borgjezise shqiptare te sapokrijuar. Por, edhe buxheti i shtetit, do te privohej nga nje burim i rendesishem te ardhurash, sic ishin te ardhurat nga doganat. Ne te njejten kohe do te rritej varesia e financave shqiptare nga financat italiane. Zogu formalisht e pranoi kete marreveshje, por pastaj e refuzoi.

Ne vitet e socializmit

Ne vitet 1945-1990, ne shoqerine socialiste, ne ndryshim nga financat ne kapitalizem, financat shqiptare u mbeshteten ne planifikimin dhe centralizimin, qe siguroheshin vetem ne kushtet e menyres socialiste te prodhimit, pra, ne kushtet e kezistences se prones shoqerore socialiste mbi mjetet e prodhimit dhe te shtetit te diktatures se proletariatit. Financat dhe llogaria vleresoheshin si leva te rendesishme te drejtimit te ekonomise. Shperndarja e burimeve monetare behej ne menyre te centralizuar dhe sipas nje politike unike per te gjithe vendin, gje, qe siguronte formimin e fondit te cventralizuar te burimeve monetare ne duart e shtetit socialist. U ngriten me dhjetra institucione arsimore si teknikume ekonomike, fakultete per pergatitjen e financiereve dhe ekonomisteve; u specializuan me dhjetra financier jashte shtetit etj.

Ne Shqiperi ne vitet e monizmit u ngrit dhe veproi nje sistem unik dhe i plote i organeve financiare, qe perbehej nga dy hallka kryesore:

a.Organet financiare te pergjithshme, ku perfshiheshin Seksionet e financave, Seksionet e kontroll-revizionit, Banka e Shtetit, Banka Bujqesore dhe Instituti i Arkave te Kursimeve dhe Sigurimeve.

b.Organet financiare te ndermarrjeve, te kooperativave dhe te degeve te ekonomise si: Deget e finances dhe te kontabilitetit ne ndermarrjet ekonomike, ne kooperativat bujqesore, drejtorite e finances dhe te kontroll-revizionit ne ministrite dhe institucionet e tjera qendrore.

Zbatimi i funksionit kontrollues te organeve financiare e te llogarise i siguronte shtetit socialist plotesimin e ketyre detyrave te tilla, si ruajtja dhe mireadministrimi i pasurise socialiste, perdorimi i vlerave materiale dhe monetare te punes ne kufijte e caktuar ne plan, shperndarjen e produkteve sipas parimit socialist te shperblimit te punes dhe politikes se akumulimit, te cmimeve etj.

Fundi i viteve '80, qe karakterizohet nga Renia e Murit te Berlinit dhe nga perfundimi i Luftes se ftohte, beri qe edhe ne vendin tone te fryjne erera te reja, qe sollen nje sere transformimesh radikale edhe ne sistemin financiar shqiptar. Transformimi i sistemit financiar, qe nisi ne korrik te vitit 1991, perbehej ne ate kohe nga dy lloj reformash: Reforma fiskale dhe reforma administrative. Keto reforma ishin nje proces intensiv per krijimin qe nga themelet te nje sistemi te ri financiar, i cili duhej realizuar me nje shpejtesi te imponuar nga vete liberalizimi i menjehershem i tregtise se jashtme dhe fillimi i aplikimit te detyrimeve fiskale mbi veprimtarite ekonomiko-financiare te subjekteve private e publike. U hartua e u aprovua nje legjislacion voluminoz i ri per tatimet, doganat, bankat etj.

[Ma-Origano]

Reformimi administrativ i sistemit financiar perben nje riformim te strukturave te ndryshme te sistemit ne perputhje me funksionet e reja, qe shtroheshin para tij. Nga ana tjeter, ishte e nevojshme te kryhej shpejt rinovimi i personelit, rekrutimi mbi nivele profesionale, trajnimi dhe kualifikimi i punonjesve. Me rendesi eshte per t'u vene ne dukje edhe ristrukturimi i Bankes se Shtetit, krijimi i bankave te huaja, prerja e kartmonedhave te reja, privatizimi i Bankes se Kursimeve, roli i perfaqesuesve te FMN-se dhe Bankes Boterore, per frymen e bashkepunimitr ne formen e asistences per financat shqiptare etj.

Pra, sic shihet, historia e financave ne Shqiperi, perfaqesohet nga nje mozaik politikash me karakter plutokratik, monarkik dhe socialist. Keto politika financiare, me et mirat dhe mangesite, jane perpjekje ne kohe te ndryshme te intelektualeve atdhetare dhe gjithe mendimi financiar i tyre perben

[Ma-Origano]

Ky koment eshte mbeshtetur ne nje studim te studjuesit Iljaz Fishta per financat shqiptare. Kush ishin karakteristikat kryesore financiare ne vitet '20, me pas ne kohen e sundimit te mbretit Zog dhe pastaj dhe ne kohen e Socializmit

Fitorja politike 28 nentorit 1912, pra krijimi i Shtetit te pare shqiptar pas katerqind vjet pushtimi otoman, beri qe kreret me te spikatur te politikes dhe kultures shqiptare, te mbeshtetur edhe ne pervojen e vendeve te civilizuara, te krijojne strukturat qeverisese te Shtetit te pavarur shqiptar.

Ismail Qemali, i cili formoi qeverine e pare, i duhej qe te angazhonte figura te njohura, qe ishin personalitete te shquara kombetare. Formimi intelektual i tyre duhej qe te shkonte perkundrejt dhe formimit te tyre atdhetar.

[Ma-Origano]

Ministri i pare i financave

Abdi Toptani iu besuan financat te parit prej tyre. Duhet thene se ky ishte nje figure e shquar dhe kohe me vone do te ishte protagonis i levizjeve kunder Zogut, per te cilen dhe u denua me vdekje. Me vone ishte nje ideatoret e "Albania" ne Zvicer. Ne perberje te Qeverise se Ismail Qemalit, atij i duhej qe hidhte poshte: Sistemin e kapitulacioneve, duke vendosur me kete rast sovranitetin e plote juridik dhe fiskal. Ne kete kuader, ai dhe mbeshtetesit e tij, vendosen: Tarifen doganore ne baze tagri specifik mbi llojin e mallrave. Kjo mase pati nje qellim fiskal. Arsyeja e ketij vendimi ishte qe duke u shtuar tagri doganor mbi produktet e importuar, do te shtoheshin edhe sasite e importimeve dhe te ardhurat e doganave.

Nje mase tjeter e rendesishme ishte perseri ajo qe kishte lidhje me doganat, sipas te ciles do te behej organizimi dhe centralizimi i plote i Administrates Doganore. Kuptohet se kjo nuk munde te behej ne te gjithe territorin e Republikes per aresye te Luftes Ballkanike. Ky organizim dhe centralizim u kufizua vetem ne doganat e Vlores dhe Durresit. Nje vecori e jashtezakonshme e kohes ishte se ne Shkoder, me vitin 1913, u krijua nje Drejtori Doganore, e cila kishte kompetenca te verteta autonome, por qe ishte nen juridiksionin e fuqive nderkombetare.

Qeveria e Ismail Qemalit dhe Ministri Toptani vijuan ne veprimet e tyre ligjore, duke vepruar ne rradhe te pare me taksat doganore. Ato do te ishin si me pare: d.m.th do te ishin rreth 11% mbi vleften e mallrave, qe importoheshin dhe 1% mbi vleften e atyreve, qe eksportoheshin. Pra, u mbajt ne fuqi, sistemi "ad - valoren".

Ne kete kuader ka ndryshuar plotesisht taksa e importimit mbi duhanin. Ajo eshte shtuar perkohesisht deri ne masen 30%. Kjo eshte mbeshtetur si mase me nje urdher te ri te Ministrise se Financave me Nr.472, qe do t'i perkiste dates 15 korrik 1913.

[Ma-Origano]

ekonomike te qeverive shqiptare ne vitet 20 dhe 30 te shekullit te XX

Ka qene nje nga periudhat me te ngarkuara me ministra te financave. Jane nderruar shume syresh dhe shume prej tyre edhe ne harkun e pak javeve. Megjtihate ato qe do te mbahen mend jane disa nga masat e rendesishme qe jane marre ne kete kohe. Nder to, nga me te rendesishmet jane: Krijimi i Drejtorise se Pergjithshme te Doganave shqiptare me Ahmet Boricin, qe eshte vendosur si Drejtor. Ne vitet 1920 - 21 u shtuan nga nje ane, dhe pakesuan dhe u anulluan shume nga taksat e eksportimit, me qellim mbrojtjen e prodhimit dhe te industrise vendase e ngandonjeheee dhe me qellim fiskal. Ne kete kuader eshte ndaluar eksportimi i arit, argjendit, tunxhit. Po ashtu eshte ndaluar rreptesisht dhe eksportimi e drithit.

Duhet thene se ishin dekretligje dhe vendime te marra nga Keshilli i Ministrave, qe kane bere te mundur kete masa, qe kryesisht u realizuan ne vitet '20. Per t'u permendur jane hedhja e disa hapave te para ne disa fusha, te tilla si ne Nxjerrjen e Ligjit te pare doganor shqipetar ne vitin 1922; Krijimi i tarifes se pare doganore shqiptare ne vitin 1923; Nxjerrja e ligjeve te para per rregullimin e te ardhurave te Shtetit. Nje veprim, qe ka qene i jashtezakonshem ne kete kohe, ishte krijimi ne vitin 1925 i monedhes shqiptare (franka ar e Shqiperise).

[Ma-Origano]

Qellimi politik-ekonomik i Zogut

Ne planin e brendshem, Zogu kishte per qellim, qe me ndihmen e kapitalit te huaj te forconte regjimin e tij, te pasuronte vehten dhe klasen e re te sunduesve ne vend. Duhet thene se dhenia e koncensioneve kapitalit te huaj, u perdor prej tij edhe si mjet per sigurimin e te ardhurave per regjimin. Kjo u be ne formen e huave e te rentes, me te cilat Zogu llogariste qe te dilte nga kriza e rende financiare. Marreveshja mbi Banken dhe huan SVEA e 15 Marsit 1925 shenoi fillimin e periudhes se pare te nderhyrjes se kapitalit te huaj. Ndersa, marreveshja e 26 qershorit te vitit 1931 per huan 100 milion franga ari, shenoi fillimin e periudhes se dyte te nderhyrjes se tij ne Shqiperi. Kjo ishte koha kur Italia e ka kapur shume mire momentin. Oligarkia financiare italiane enderronte qe te riperterinte perandorine e dikurshme te Romes. Kapitali Italian, fale aftesise dhe varferise se Shqiperise, ku kishte futur duart, donte qe te ruante dhe te forconte poziten e tij monopoliste edhe ne tregetine e jashtme te Shqiperise. Gjate viteve 1931 - 36, ai kishte synime edhe me ambicioze, me ekspansioniste duke u perpjekur me kurthe, intriga, lemosha, prapaskena dhe presione qe t'i diktonte qeverise shqiptare perfundimin e nje marreveshjeje per Bashkimin Doganor. Ky bashkim do te shenonte perfshirjen e ekonomise shqiptare ne sistemin e ekonomise italiane, do te bente hapjen e te gjitha dyerve per depertimin pa kufizim te kapitalit Italian. Bashkimi Doganor do te godiste ne menyre te drejtperdrejt interesat e borgjezise shqiptare dhe ende me shume do te godiste pavaresine e vendit tone. Por, edhe buxheti i shtetit, nderkohe do te privohej nga nje burim i rendesishem te ardhurash, sikurse ishin te ardhurat nga doganat. Ne te njejten kohe, do te rritej edhe varesia e financave shqipetare nga ajo italiane. Zogu, me zgjuarsine e tij natyrale, e pranoi formalisht kete marreveshje, por pastaj e refuzoi.

Financat ne socializem

Duhet qe te kujtojme se financat dhe llogaria ne socializem vleresoheshin si leva te rendesishme te drejtimit te ekonomise. Financat ne socializem kishin disa funksione specifike ne fushen e perdorimit te levave te tilla te mekanizmit ekonomik sic ishin: Planifikimi ekonomiko - financiar, zbatimi i buxhetit te shtetit, krediti dhe kontrolli me anen e lekut. Ne ndryshim nga ekonomia dhe financat ne kapitalizem, financat ne socializem mbeshteteshin ne planifikimin dhe centralizimin, qe siguroheshin vetem ne kushtet e menyres socialiste te prodhimit, ne kushtet e ekzistences se prones shoqerore socialiste mbi mjetet e prodhimit dhe te shtetit te diktatures se proletariatit. Shperndarja e burimeve monetare ne menyre te centralizuar dhe sipas nje politike unike per te gjithe vendin siguronte formimin e fondit te centralizuar te burimeve monetare ne duart e shtetit socialist. Ne Shqiperi ne vitet e monizmit u ngrit dhe veproi nje sistem unik e i plote i organeve financiare, qe perbehej nga dy hallka kryesore:

a - Organet financiare te pergjithshme (seksionet e finances, seksionet e kontroll - revizionit, Banka e Shtetit, Banka Bujqesore dhe Instituti i Arkave te Kursimeve dhe Sigurimeve)

b - Organet e financave te ndermarrjeve, te kooperativave dhe te degeve te ekonomise (deget e finances dhe te kontabilitetit ne ndermarrjet ekonomike, ne kooperativat bujqesore, drejtorite e finances dhe te kontroll - revizionit ne ministrite dhe ne institucionet e tjera qendrore.

[Ma-Origano]

Zbatimi i funksionit kontrollues te organeve financiare e te llogarise i siguronte shtetit socialist, i cili ne Shqiperi ishte pronari i mjeteve kryesore te prodhimit dhe drejtuesi i ekonomise, plotesimin e ketyre detyrave:

- ruajtjen dhe mireadministrimin e pasurise socialiste;

- perdorimin e vlerave materiale, te punes dhe monetare per qellime dhe ne kufijte e caktuar me plan;

- shperndarjen e produkteve sipas parimit socialist te shperblimit te punes dhe politikes se akumulimit, te cmimeve etj;

- perdorimin racional, me llogari e me efektivitet te mjeteve materiale dhe te forcave njerezore.

[Ma-Origano]

Periudha e sundimit otoman ne Shqiperi prej afro 5 shekujsh la gjurmet e veta edhe ne zhvillimin e sistemit financiar. Ne fund te shekullit 19 filluan aktivitetin e mirefillte bankar ne vendin tone, dy banka me kapital turk si, Banka Otomane dhe Banka Bujqesore Turke. Ato perfaqesoheshin me dege ne Shkoder, Janine dhe Manastir.

Por ideja per ngritjen e nje Banke Kombetare Shqiptare ze fill qe ne periudhen e Rilindjes sone Kombetare. Ne vepren e tij “Shqiperia c’ka qene, c’eshte e c’do te behet?”, patrioti i shquar Sami Frasheri shtron domosdoshmerine e ngritjes se nje Banke Kombetare te

Shqiperise dhe propozon si njesi monetare te Shtetit te ri Shqiptar, Frangun Shqiptar.

Menjehere pas shpalljes se Pavaresise se Shqiperise, me 28 nentor te vitit 1912, diplomati i shquar Ismail Qemali, krahas detyrave te tjera per ndertimin e Shtetit Shqiptar, mori masat per ngritjen e Bankes Kombetare te Shqiperise. Bisedimet e para ai i kreu me Karol Pitner e Oskar Pollak, perfaqesues te Wienner Bank Verein, qe vepronte ne emer te grupit bankar austro-hungarez dhe me Pietro Fenolio e Guido Ansbaher, perfaqesues te Banca Commerciale Italiana. Gjate kesaj kohe u moren masa te gjithanshme per te mbeshtetur fillimin sa me te shpejte te veprimtarise se bankes. Pas nenshkrimit te marreveshjes, gazeta “Perlindja e Shqipenies”, organ i qeverise se Ismail Qemalit, depozitoi prane Bankes Kombetare te Shqiperise fondet qe dispononte. Sipas studiuesit Haxhi Shkoza, asokohe inspektor i Pergjithshem i Oborrit Mbreteror - ne kohen kur ka botuar librin, 1935 - veprimtaria e bankes nisi menjehere ne fillimin e tetorit 1913, ndersa qeveria shqiptare do t’i bente thirrje shtresave te pasura qe mjetet e lira t’i depozitonin ne banke. Marreveshja e tetorit 1913, dinjitoze per kohen, tregoi jo vetem orientimin politik properendimor te qeverise se Ismail Qemalit, por njekohesisht edhe vizionin shtetformues te saj. Nje shtet pa banken e tij nuk vlen asgje. Dyqind e tre vjet me pare, pikerisht me 18 janar 1800, kur u krijua Banka Qendrore Franceze, Napoleoni do thoshte se “nese shteti pret parate nga bankieret, atehere kontrollin e shtetit e kane bankieret dhe jo shtetaret”. Ndersa Ismail Qemali e konsideronte aktin e krijimit te Bankes Kombetare si fitoren e dyte pas shpalljes se pavaresise kombetare. Ngjarjet qe rrodhen ne kete kohe, si shperthimi i lufterave ballkanike dhe i Luftes se Pare Boterore, e shnderruan Shqiperine ne nje shesh lufte. Ne keto rrethana, Banka Kombetare e Shqiperise, pa kaluar shume kohe, do te mbyllte veprimtarine e saj. Pas ripohimit me akte nderkombetare te Pavaresise se Shqiperise ne vitin 1921 u bene diskutime te shumta per ngritjen serish te nje banke kombetare, gje qe u be realitet ne baze te marreveshjes se perfunduar nga Mufid Libohova ne emer te qeverise shqiptare dhe Mario Albertit ne emer te nje grupi financiar italian. Qendra administrative e Bankes Kombetare te Shqiperise do te ishte ne Durres, ndersa komiteti administrativ do ta kishte qendren e tij ne Rome. Kjo banke u themelua me 2 shtator 1925 dhe ne shkurt te vitit 1926 hodhi ne qarkullim monedhen e pare kombetare shqiptare. Duke mos qene vetem nje banke emisioni, ajo e shtriu veprimtarine edhe ne lemin e kreditit, ku gjate nje periudhe 10-vjecare veproi ne kushte monopoli dhe nga viti 1938 u gjend ne nje konkurrence te forte me degen ne Shqiperi te Bankes se Napolit. Ne fjalimin e perurimit te nderteses se Bankes se Shqiperise ne Tirane, ne vitin 1938, drejtori i asokohe, Antonio Moscheti, do te shprehej: “ndertesa e re, veper e ndritur e arkitektit, prof. Morpurgo dhe e bashkepunetoreve te tij, ne vijat e saj te matura e hijerenda, aq sa edhe artistikisht elegante, deshiron me qene pikerisht shprehja dhe sinteza e atij organizmi te forte e te sigurt, sic eshte Banka Kombetare e Shqiperise”. Konventa ekonomiko-doganore e prillit 1939, qe perkon me periudhen e luftes ne Shqiperi, i dha mundesi Bankes Kombetare te Shqiperise te beje ndryshime thelbesore ne politiken e saj monetare. Karakteristike dalluese e kesaj periudhe ishte kalimi nga politika deflacioniste ne ate inflacioniste ne lemin e monedhes. Ajo qe aktive ne fushen e kreditit ku, ne konkurrence me Banken e Napolit dhe me Banken Kombetare te Punes, rriti shume kreditimin dhe mbajti pozita sunduese ne tregun shqiptar.

Banka e Shtetit, ne funksion te ekonomise se centralizuar

Me clirimin e Shqiperise, me 29 nentor 1944, filloi procesi i shtetezimit. Me 13 janar 1945 u miratua ligji mbi anulimin e konvencionit te Bankes Kombetare te Shqiperise dhe te aksioneve te saj. Po ne kete date u miratua edhe ligji organik i Bankes se Shtetit Shqiptar. Kjo banke u krijua si nje institucion i rendesishem i sistemit financiar te Shtetit Shqiptar. Pak kohe me vone u moren masa te tjera per perqendrimin e bankave ne duar te shtetit. Keshtu, ne gusht te vitit 1945, u suprimua Banka Kombetare e Punes, ndersa ne nentor te vitit 1945 u suprimua Banka e Napolit ne Shqiperi. Gjate vitit 1945, Banka e Shtetit Shqiptar nisi te zhvilloje veprimtarine e saj ne lemin e emetimit te monedhes dhe te kreditit. Banka e Shtetit Shqiptar trashegoi edhe aksionet qe kishte Banka Kombetare e Shqiperise, prane Bankes se Rregullimeve Nderkombetare ne Bazel. Por, disa vite me vone, me 20 maj 1977, Drejtoria e Pergjithshme e Bankes se Shtetit Shqiptar i dergon nje telegram Bankes se Rregullimeve Nderkombetare, ku kerkohet shitja e ketyre aksioneve dhe ne kete menyre vendoset largimi nga BIS Bazel-i. Qe nga shkurti i vitit 1946 deri ne fund te vitit 1990, Banka e Shtetit mbeshteti procesin e zhvillimit te ekonomise socialiste. Gjate kesaj periudhe, ne Shqiperi kane vepruar nje numer i kufizuar bankash. Karakteristike per kete periudhe ka qene centralizimi i skajshem i ketij sistemi ne duart e shtetit. Banka e Shtetit Shqiptar, si banke qendrore, ishte qender e emisionit te monedhes. Ajo grumbullonte mjetet perkohesisht te lira dhe u jepte ndermarrjeve, kooperativave bujqesore dhe personave te vecante kredi afatshkurter dhe afatgjate, kryente sherbimin e arkes unike, mbante llogarite e te ardhurave dhe te shpenzimeve, ruante fondet ne valute te shtetit, kryente veprimet ekonomike e financiare te shtetit me vendet e tjera dhe me bankat e huaja. Pas vitit 1990, transformimi i madh politik drejt demokracise solli ndryshime thelbesore edhe per sistemin bankar. Tiparet kryesore te ketij transformimi ishin ndarja e funksioneve te bankes qendrore nga funksionet e bankave te nivelit te dyte (bankave tregtare), rritja e numrit te bankave, shtrirja e veprimtarise se tyre te kreditit ne disa dege te ekonomise shqiptare, si dhe hyrja e kapitalit te huaj ne tregun bankar.

Per here te pare nje sitem bankar i mirefillte daton ne periudhen 1992 - 2002, historiku pershkruan disa nga funksionet qe kryen Banka e Shqiperise, si banka qendrore e Republikes se Shqiperise. Banka e Shqiperise u krijua gjate procesit te tranzicionit me kalimin ne sistemin bankar dynivelor dhe me krijimin e hapesires se nevojshme ligjore per nje banke qendrore, e cila u zyrtarizua me miratimin e Ligjit nr. 7559, “Per Banken e Shqiperise”, date 22 prill 1992.

Koha Jone

[Ma-Origano]

ju flm per mirkuptimin!